ب: بنیات د مافێ هه‌ڤژینیێدا دوو ئایه‌تن، و ئه‌ڤ ئایه‌ته هه‌ردوو كومكه‌ر و ته‌ڤگرن بۆ هه‌می مافێت ژنێ، و هه‌ر مافه‌كێ دی هه‌بیت د فه‌رموده و فه‌رمانێت پێغه‌مبه‌ریدا سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن هاتبیته دیاره‌كرن، هه‌ر دكه‌ڤیته بن ڤان هه‌ردوو ئایه‌تانڤه، و ژێ ناده‌ركه‌ڤن، و ئایه‌ت ب ره‌نگه‌كێ ژ ره‌نگان ژێ دگریت، ئایه‌تا ئێكێ یا كومكه‌ربۆ مافێت ژنێ گوتنا خودایێ مه‌زن د سوره‌تا نیسائدا (وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً) و ب باشی و قه‌نجی دگه‌لدا بن و سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بكه‌ن، و ئه‌گه‌ر هه‌وه نه‌ڤیان، بێنا خۆ لێ فره‌كه‌ن و به‌رنه‌ده‌ن؛ چونكی دبیت هوین ژ تشته‌كێ بێزار ببن، و هه‌وه نه‌ڤێت خودێ خێره‌كا مه‌زن ئێخستبیته تێدا، و ئاخفتنا خودێ (وعاشروهن بالمعروف) دوو فه‌رمانێت خودایێ یێت تێدا، ئێك فه‌رمانه ب كرنێ، و یا دی فه‌رمانه ب نه‌كرنێ، و هه‌كه چ ئایه‌ت و حه‌دیس ل سه‌ر مافێ ژنێ ژ ڤێ ئایه‌تێ پێڤه‌تر نه‌بان، به‌سی وێ بوو مافێت وێ هه‌میان ب پارێزیت، و نه‌هێلیت كه‌س سته‌مێ لێ بكه‌ت؛ چونكی ئایه‌ت جارا ئێكێ فه‌رمانا زه‌لامی دكه‌ت (بالمعروف) تێكه‌لیا ژنێ بكه‌ت، و مه‌عروف ژی ئه‌وه هه‌ر تشته‌كێ ئیسلامێ دورستكری و باش دانای، ڤێجا زه‌لام یێ فه‌رمانكریه د سه‌ره‌دریا خۆدا ل گه‌ل ژنێ ژ مه‌عروفی ده‌رنه‌كه‌ڤیت، و هه‌ر تشتێ مه‌عروف ژێ بگریت ئه‌و یێ فه‌رمانكرییه بكه‌ت، ڤێجا هزر بكه كا چ مه‌عروف هه‌یه، دڤێت ب هه‌میێ رابیت، و فه‌رمانا دی ئه‌ڤه‌یه دبێژته زه‌لامی هه‌ر تشته‌كێ هه‌ڤرك و هه‌ڤدژ ل گه‌ل مه‌عروفی، نه‌كه، و خۆ ژێ بده‌پاش، كا چ تشت دئیسلامێدا نه مه‌عروفه زه‌لام یێ فه‌رمانكریه د سه‌ره‌دیا خۆدا ل گه‌ل ژنێ ژ وی تشتی یێ دویربیت و نه‌كه‌ت، و ئایاتا دویێ یا دبیته شه‌نگست دمافی ژناندا گۆتنا خودێییه دسوره‌تا (ولهن مثل الذي عليهن بالمعروف وللرجال عليهن درجة والله عزيز حكيم) و هه‌ڤژینان ژی هه‌قێ عه‌ده‌تی ل سه‌ر زه‌لامان هه‌یه هه‌روه‌كی زه‌لامان هه‌ق ل سه‌ر وان هه‌ی و زه‌لامان په‌یسكه‌ك هه‌یه د سه‌ر وانرا، ئه‌و ژی ژ به‌ر مالخۆیاتی و به‌رپسیاریا وییه ژ كاروبارێت مالێ، و خودێ یێ سه‌رده‌ست و كار بنه‌جهه، ئیمامێ رازی د ته‌فسیرا ڤێ ئایه‌تێدا دبێژیت: فه‌ره زه‌لام پتر ته‌قوا خودێ د هه‌ڤژینا خودا بكه‌ت، و پتر ژ مافێت وێ یێ هشیاربیت، و نه ده‌ته سه‌ر مافێت وێ؛ چونكی ده‌مێ خودێ گوتیێ (وللرجال عليهن درجة) ئه‌ڤه گه‌فه ل زه‌لامی، ما ده‌م خودێ كه‌ره‌م ل گه‌ل ته‌كر و ژ به‌ر حیكمه‌ته‌كێ پایه‌كێ تو بلندكری، ئه‌ڤه دڤێت ترسا خودێ ل ده‌ف ته پتر لێ بكه‌ت، و تۆ پتر خه‌مێ ژ مافێت هه‌ڤژینا خۆ بخوی.
هه‌لبه‌ت ئایه‌تا ئێكێ ئێكه ژ (89) ئایه‌تانه و ئێكه ژ (89) فه‌رمانێت تایبه‌ت، ئه‌وێت خودایێ مه‌زن ئێكسه‌ر ل به‌نده‌یێت خۆ كرین، ده‌ستپێكا ئایه‌تێ دبێژیت: ( یا ایها الذین امنوا) و دڤان ئایه‌تاندا دوو مه‌زنه صه‌حابی، ئبن عه‌باس و ئبن مه‌سعود خودێ ژ هه‌ردوویان رازی بیت د راستا ڤان ره‌نگه ئایه‌تاندا دبێژن: هه‌ر گه‌ڤا ته گول ڤێ گازیێ ( یا ایها الذین امنوا) بوو، بزانه تۆ مه‌به‌ستداری، و گازی بۆ ته‌یه، و خودایێ مه‌زن فه‌رمانه‌كا هه‌ی ل ته دكه‌ن، خێره‌كه بكه‌ی، یان خرابیه‌كه بهێلی، و ئه‌ڤ فه‌رمانه (وعاشروهن بالمعروف) پشتی ڤێ گازیێ دهێت، ژبه‌ر هندێ فه‌ره زه‌لام به‌رامبه‌ر ڤێ ئایه‌تێ ب راوه‌ستن، و باش گوهێ خۆ بده‌نه سه‌ر، و بزانن خودایێ مه‌زن چ فه‌رمان ل وان دكه‌ت دراستا هه‌ڤژینێت واندا، و دڤێت ئه‌و دویف ڤێ فه‌رمانێ بن، و كێماسیێ تیدا نه‌كه‌ن، هه‌كه خۆ باوه‌ریدار بزانن و بدانن، و بزانن ئه‌ڤ گازیه (یا ایها الذین امنوا) ژ وان دگریت، ئه‌ڤ ئایه‌ته ل سه‌ر زه‌لامی ددانیت هه‌می كریار و ئاخفتن وهه‌لویستێت وی دڤێت ب كه‌ڤنه بن (بالمعروف) هه‌ر تشتێ ژ وان معروف هاته هژمارتن، ئه‌و كریار و ئاخفتن هه‌لویست یێ دورسته و هه‌رتشتی ژ وان مه‌عروف نه‌هاته زانین و دانان، دڤێت زه‌لام خۆ ژێ ب ده‌ته پاش، و عه‌عروف هه‌روه‌كی ته‌فسیر زان دبێژن، هه‌ر تشتێ شه‌رعی و دویف قورئان و حه‌دیسێ، مه‌عروف حسێبه، و هه‌ر تشتێ جوداهی شه‌رعه‌تی و قورئان و حه‌دیسێ، مونكه‌ره و نه مه‌عروفه، هوسا دیاره دڤێت هه‌می هه‌لویست و گۆتن و كریارێت زه‌لامی ب هویركاری ب كه‌ڤنه بن معیارێ سه‌ره‌كیڤه، یێ مافێت ژنێ ئاشكرادكه‌ت، و دیسا ته‌فسیر زان نه‌خاسمه قورطوبی دبێژن، خۆدایێ ئه‌ڤ فه‌رمانه (وعاشروهن) نه به‌س زه‌لامێ ژنێ تنێ پێ مه‌به‌ستداره، به‌لكی هه‌می زه‌لام یێت به‌رپرس ژ ژنان مه‌به‌ستدارن و دڤێت ب باشی و قه‌نجی سه‌رده‌ریێ ل گه‌ل ژنان بكه‌ن، یێت به‌ر ده‌ستێ وان، و یێت ئه‌و ژێ به‌ر پرس، كچا شیكری یا نه‌شیكری و یا به‌ردایی و یا زه‌لامێ وێ ئه‌مرێ خودێ كری، كا كی به‌رپرسه ژ وان، باب برا مام پسمام، هه‌ر كه‌سێ هه‌بیت ئه‌ڤ فه‌رمانه ژێ دگریت، راسته زه‌لامێ ژنێ به‌ری هه‌میان پتر یێ مه‌به‌ستداره، به‌لێ ئایه‌ت وێ دگه‌هینیت دگه‌ل هه‌می ژنان دڤێت ئه‌ڤ سه‌ره‌ده‌ریه هه‌بیت، نه‌خاسمه یێت شیكری، دڤێت سه‌ره‌ده‌ریه‌كا باش و قه‌نج ل گه‌ل بێته‌كرن ژلایێ زه‌لامێت وانڤه، و هه‌ر تشتێ ل گه‌ل وان دهێته كرن دڤێت ژ مه‌عروفی بیت، و هه‌كه نه ژ مه‌عروفی بیت، گونه‌هه و حه‌رامه؛ چونكی دژی فه‌رمانا خودایێ مه‌زنه، ڤێجا ئه‌ڤ فه‌رمانه (وعاشروهن بالمعروف) ژ زه‌لامی دخوازیت:
ـ ب رویه‌كێ باش، و ب تێكه‌لیه‌كا باش، و ب هه‌ڤكاریه‌كا باش، و ب ته‌عاموله‌كا باش، ره‌فتارو سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل هه‌ڤژینا خۆ بكه‌ت، و نابیت یێ ره‌ق و زڤر و ناڤچاڤگرێ بیت، و ب ره‌ق زڤر ل گه‌ل باخڤیت، یان خه‌به‌ران بێژتێ، و ده‌قێ وێ بشكێنیت، یان وێ بێ رێز بكه‌ت، ب هه‌ر تشته‌كێ هه‌بیت، و نابیت سڤكی پێ بێته‌كرن، و نابیت بێته شكاندن، و ئاخفتنێت دلئێش دده‌رهه‌قیدا بێنه گۆتن، یان ده‌رهه‌قێ مالا وێدا، و كه‌س و كارێت وێدا، و دلێ وێ بشیت، و نابیت زیان ب هه‌می ره‌نگێت خۆڤه به‌رده‌ست (مادی) و نه‌به‌رده‌ست (معنوی) ب گه‌هیته ژنێ ژلا یێ زه‌لامیڤه؛ چونكی دژی فه‌رمانا خودێیه (وعاشروهن بالمعروف) و دڤێت زه‌لام ل گه‌ل ژنێ به‌رده‌وام یێ نه‌رم و نه‌زڤر بیت، و هه‌كه ژن یا ده‌ستنه‌خوش ژی بیت و سه‌رئێشیێ بۆ زه‌لامێ خۆ دورستبكه‌ت، ئه‌ڤه بۆ زه‌لامی دورست ناكه‌ت، ئێكسه‌ر به‌رێ خۆ ب ده‌ته زڤریێ، و سه‌ره‌ده‌ریه‌كا زڤر و ته‌حل دژوار ل گه‌ل هه‌ڤژینا خۆ بكه‌ت، و هه‌تا دڤی كراسیدا ژی زه‌لامێ دوو هه‌لبژاتن پێڤه‌تر ل به‌ر سینگێ وی نینن، و نابنه سێ، و ئه‌ڤه فه‌رمانا خودایه، ده‌ستپێكێ دفه‌رموت: (فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً) و ئه‌گه‌ر ھه‌وه هه‌ڤژینێت خۆ نه‌ڤیان بێنا خۆ لێ فره‌ھکه‌ن، و به‌رنه‌ده‌ن؛ چونکی دبیت ھوین ژ تشته‌کی بێزار بن، و ھه‌وه نه‌ڤێت، و خودێ خێره‌کا مه‌زن ئێخستبیته تێدا، و ئه‌گه‌ر بێهنا وی ته‌نگ بوو و نه‌شیا بێهنا خۆ ل سه‌ر فره‌ھ بكه‌ت ئه‌و دویف فه‌رمانا خودێ دوو هه‌لبژاتن تنێ به‌رامبه‌ری وینه ئێك بێهنا خۆ فه‌ھ بكه‌ت به‌لكی خودێ خێرێ ب كه‌ته تێدا و هه‌كه نه‌شیل بێهنا خۆ فره‌ھ بكه‌ت دڤی كراسی و ره‌وشێدا خودایێ مه‌زن دبێژیت: (فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ) هه‌كه ژن یا ده‌ستنه‌خوش بیت، و ئه‌ز یه‌ت هه‌بیت، هنگی زه‌لام به‌رامبه‌ر دوو هه‌لبژارتنا و رێكانه، و نابنه سێ، یان بێهنا خو فره‌هكه‌ت و ب باشی سه‌ره‌ده‌ریێ و ژیانا ل گه‌ل ژنێ ب هه‌لبژێریت، بلا هنده تشت ژ ژنێ دلێ وی نه‌بن ژی : (فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ)، (فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً) یان ژی بێ سته‌م زورداری و ته‌عدایی و مافخوارن، ژنێ به‌رده‌ت، و هه‌می مافێت وێ بده‌تێ: (أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ) ژ بلی ڤێ سه‌ره‌ده‌ریێ زه‌لامی چ هه‌لبژارتنێت دی نینن، و پێغه‌مبه‌ری سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن دویماهیك خوتبا خۆ به‌یاڤكا باش ژ خوتبا خۆ یا ئارمنجدویرخواز، دا ژنێ، و زه‌لام دانانه به‌رامبه‌ر راستیه‌كا دڤێت ژبیرنه‌كه‌ن و و بكه‌نه بنگه‌ھ د سه‌ره‌ده‌ریا ژنێدا، گۆت: (ألا وَاسْتَوْصُوا بِالنِّسَاءِ خَيْرًا فَإِنَّمَا هُنَّ عَوَانٌ عِنْدَكُمْ ليس تَمْلِكُونَ مِنْهُنَّ شيئا غير ذلك) ھشیار بن ھه‌وه ئه‌مانه‌ت ژن، و فه‌رمان و وه‌سیه‌تا من د راستا ژناندا وه‌رگرن، و خێر و شیره‌تان و باشیێ ژ خۆ بۆ ژنان بخوازن (ئانکو نه‌فسا خۆ ل سه‌ر ھندێ راکه‌ن باشییێ و خێرێ بگه‌ھیننه ژنێ) ب راستی ئه‌و ئێخسیرن ده‌ف ھه‌وه، و ھه‌وه ژ بلی ڤێ کو خێرخواز و باشیخواز بن بۆ ژنا چێ دی (ژ قوتان و پشتدانێ) ل سه‌ر وان نینه، به‌لێ دڤێت هوسا زه‌لام به‌رێ خۆ بده‌ته هه‌ڤژینا خۆ، هه‌روه‌كی پێغه‌مبه‌رێ وی سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن گۆتی: (فَإِنَّمَا هُنَّ عَوَانٌ عِنْدَكُمْ) ب راستی ئه‌و ئێخسیرن ده‌ف ھه‌وه، ما ئێخسیر ب شاخن، ژ هه‌می كه‌س و كار و مرۆڤێت خۆ یا ڤه‌قه‌تیایه، نه خویشك و برا ل گه‌لن، نه دایباب و نه پسمام و بنام، و كه‌س و كار، ئێخسیر ژی هه‌ر ئه‌ڤه یه، ئه‌وه یێ كه‌س خۆ نه‌یی، ژ به‌ر هندێ دڤێت زه‌لام چ ره‌نگان ڤێ ژبیرنه‌كه‌ت، ئه‌و (عه‌وان) ئێخسیرن ل ده‌ف وان، ڤێجا دڤێت سه‌ره‌ده‌ریه‌كا باش ل گه‌ل بكه‌ت؛ دا پێكڤه گوهێ خۆ بده‌ینه دوزانایێت ناڤدار، ته‌فسیرزان و فقهزانه‌كی، كا ئه‌و دراستا گوتنا خودێدا (وعاشروهن بالمعروف) چ دبێژن، زانایێ ناڤدار ته‌فسیر زانێ مه‌زن ئبن كه‌ثیر خودێ ژێ رازی بیت، دبێژیت: (طيبوا أقوالكم لهن وحسنوا أفعالكم وهيآتكم بحسب قدرتكم، كما تحب ذلك منها، فافعل أنت بها مثله، كما قال تعالى ( ولهن مثل الذي عليهن بالمعروف)) ئاخفتنێت خۆ بۆ شرین و نه‌رم و جوان بكه‌ن، و كریارێت خۆ بۆ باشكه‌ن، و سه‌روبه‌رێ خو و وێنێ خۆ جوانكه ل دویف شیانێت خۆ، هه‌ره‌وكێ هه‌وه ئه‌و ژێ دڤێت، تو ژی وێ بۆ بكه، ئانكو ته دڤێت ژنا ته دئاخفتن و گۆتن و كریار و سه‌روبه‌رێ خۆدا بۆ ته یا چاوا بیت، تو ژی بۆ وێ یێ وه‌سابه، هه‌روه‌كی خودێ دبێژیت: (ولهن مثل الذي عليهن بالمعروف) هه‌ڤژینان ژی هه‌قێ عه‌ده‌تی ل سه‌ر زه‌لامان هه‌یه، هه‌روه‌كی زه‌لامان هه‌ق ل سه‌ر وان هه‌ی، و زانایێ فقهزان غه‌زالی خودێ ژێ رازی بیت، ل دور راڤه‌كرنا ڤێ ئایه‌تێ (وعاشروهن بالمعروف) دبێژیت: ئه‌زیه‌تێ نه‌گه‌هیننێ، و بێهنا خۆ ژی ل سه‌ر ئه‌زیه‌تا وێ فره‌هكه‌ن. به‌رێ خۆ بدێ كا ئه‌و چاوا (وعاشروهن بالمعروف) راڤه‌دكه‌ت؟ دبێژیت: نابیت چ ره‌نگان نه ب ده‌ستی و نه ب ئه‌زمانی، و نه ب ئاشكرایی و نه ب نیشان و ئیشاره‌تان ئه‌زیه‌تێ ب گه‌هینیه ژنێ، و ئه‌ڤه تنێ به‌س نینه، به‌لكی هه‌كه یا ئه‌زیتكاربیت، تو ئه‌زیه‌تێ به‌رامبه‌ر ئه‌زیه‌تێ نه دانه، و بێهنا خۆ ل سه‌ر ئه‌زیه‌تا وێ بكێشه، و بێهنا خۆ ل سه‌ر فره‌هبكه، و خۆ ل به‌ر ئه‌زیه‌تا وێ بگره، و بلا ئه‌زیه‌تا وێ كارڤه‌دانان ژ ته نه ده‌رێخیت، تو ژی ئه‌زیه‌تا وێ بكه‌ی؛ چونكی دویف ڤێ فه‌رمانێرا(وعاشروهن بالمعروف) خودایێ مه‌زن دبێژیت: (فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً) و ئه‌گه‌ر ھه‌وه هه‌ڤژینێت خۆ نه‌ڤیان بێهنا خۆ لێ فره‌ھکه‌ن و به‌رنه‌ده‌ن؛ چونکی دبیت ھوین ژ تشته‌کی بێزار بن و ھه‌وه نه‌ڤێت، و خودێ خێره‌کا مه‌زن ئێخستبیته تێدا، و پێغه‌مبه‌ر سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن دبێژیت: (لا يَفْرَكْ مُؤْمِنٌ مُؤْمِنَةً إِنْ كَرِه مِنها خُلقاً رضِيَ مِنْها آخَرَ) بلا چو خودان باوه‌ر نه‌ڤیانێ ژ ژنا خۆ یا خودان باوه‌ر رانه‌كه‌ت، هه‌كه ژ ره‌وشته‌كێ وێ یێ نه رازی بیت ژ ئێكێ دی یێ رازییه.
