ب / ب راستى ئەڤ بابەتە گەلەك دئێتە هلێخستن و ژ گەلەك رەنگێت مرۆڤان، ژ وان يێت د بەر هەمى رەنگێت موسيقێرا دنڤن، و ژ وان يێت گوهێ خۆ ب ئاشكرايى نەدەنێ، بەلێ وەكى دى ل مالا خۆ بەردەوام گوهێ خۆ ددەنێ، و هەر ئێكى ئنيەتەكا هەى. هندەكان دڤێت حوكمێ وێ بزانن و هندەكان ژى دڤێن بەس گەنگەشێ بكەن، ژبەر هندێ ئەز دبينم يا پێدڤيە پيچەكێ ب درێژى بەرسڤ بێتە دياركرن. ب راستى د ڤى بابەتيدا زانا هەمى نەئێكن، هندەك دبێژن: حەلالە و هندەك دبێژن: حەرامە.
بەلێ ب راستى ئەو دەليلێت دبێژن يا حەرامە ئێك ژ دووانە:
1ـ يان د دورست و سەحيحن، بەلێ نە د ئاشكرا و سەريحن، ئانكو: حەرامى د وان دەليلاندا نەيا ئاشكرا ئاشكەرايە، هنگى نابيت ئەم بێژين دڤێت يا حەرام بيت، چونكى حەرامى تێدا نە يا ئاشكرايە.
2ـ يان ژى نەدورستن، بەلێ د رۆن و ئاشكرانە، هنگى ژى نابيت بێژين دويف وان بەلگە و دەليلا موسيقا يا حەرامە هەرچەندە حەرامى يا ئاشكرايە، ژبەر لاوازيا وان دەليلان، ب هێزترين دەليلێ وان حەديسا بوخاريە ئەوا موعەلەق ژ ئەبى مالك يان ژ ئەبى عامرێ ئەشعەرى ـ گۆمان و شك يا د راويدا چێ بووى كا ئەبى مالكە يان ژى ئەبى عامرە ـ دبێژيت: پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن) گۆت: ((ليكونن قوم من امتي يستحلون الحز والحرير والخمر والمعازف)) (حز) ئانكو: زنا و مەعازف ئامويرەتێت موسيقێنە.
ڤێجا دبێژن: ئەڤ حەديسە يا ئاشكرايە كو ئامويرەتێت موسيقێ ب هەمى رەنگانڤە د حەرامن.
بەرسڤا مە: هەلبەت ئەڤ حەديسە راستە يا د بوخاريێدا، بەلێ ژ موعەلەقاتانە، ئانكو: سەنەدا وێ يا قەتيايە و پێكڤە نەيا گرێدايە ژبەر هندێ ئبن حەزم (خودێ ژێ رازی بیت) ڤێ حەديسێ ناوەرگريت و دبێژيت: ئەڤ حەديسە سەنەدا وێ نەيا پێكڤە گرێدايە و دگەل هندێ مەتنێ وى ژى ژ ئيزترابێ ساخلەم نەبوويە. هەرچەندە ئبن حەجەرێ عەسقەلانى (خودێ ژێ رازی بیت) د (تعليق التعليق)ێدا دبێژيت: حەديس يا دورستە و سەنەدێ وێ پێكڤە يێ گرێدايە. و ئەم ژى دگەل ئبن حەجەرينە كو ئەڤ حەديسە يا دورستە و ئەم د دورستيا وێدا ب شك ناكەڤين. بەلێ حەديس نەيا ئاشكرايە ل سەر حەراميا ئامويرەتێت موسيقێ، چونكى وەكى (ابن العربي) (خودێ ژێ رازی بیت) فقهزانەكێ مالكيانە دبێژيت: پەيڤا (يستحلون) دوو رامانان ددەت:
1ـ يستحلون: ئانكو: حەرامن و ئەو دێ حەلالكەن. بەلێ هەكە ڤێ رامانێ وەرگرين هنگى ئەم دێ كەڤينە د ڤێ ئالۆزى و ئارێشێدا، باشە مانێ حەرير ژى يێ د ناف وان تشتاندا، ما كەنگى حەرير يێ حەرامە هەتا وەختەك بێت ژ نوى هندەك حەلالكەن! نێ ئەو خۆ ب خۆ يێ حەلالە. حەرير بەس بۆ زەلامان يێ حەرامە ئەو ژى ئەگەر بكەنە بەر خۆ.. نەكرين و فرۆتنێ پێ بكەن ئەو ژى دا وەكلێهاتن د ناڤبەرا ژن و زەلاماندا نەچێبيت وەكى زێرى. و هەكە حەرير د بنياتدا يێ حەرام با خۆ نەچێ دبوو كرين و فرۆتن ژى پێ هاتباكرن. و يا ئاشكرايە حەرير يێ حەلالە و زەلامان دكرى و دفرۆت، و ژنان ب كار دئينا، و ئەڤە هەمى ل سەر دەمێ پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن)، باشە چەوا پێغەمبەر (سلاڤێت خودێ لێ بن) دێ بێژيت: رۆژەك دێ ئێت حەلالى دێ حەلالكەن، ما ئەڤە چەوا چێدبيت نێ حەرير پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن) يێ حەلالكرى. ل ڤێرێ ديار دبيت ئەڤ رامانە نەيا مەخسوودە.
2ـ رامانا دووێ ئەڤەيە: مەخسەد ژێ رامانا مەجازيە نەيا دورستى، ئانكو: وەختەك دێ ئێت خەلك دێ زێدە ڤان تشتان ب كارئينن و پێكڤە. و ئبن ئەلعەرەبى دبێژيت: رامانا (يستحلون) ئەڤەيە هندەك دێ دەركەڤن ب ڤى رەنگينە ئەڤ هەرچار تشتە پێكڤە دێ ل دەف وان بن، دێ د زيناكەر بن و دێ د خۆشياندا بن و ل سەر حەريرى بن و دێ د مەى ڤەخۆر بن و ئامويرەتێت موسيقێ ژى بۆ ئێنە لێدان.
و ل دويف ڤێ چەندا سەرى وەسا ديارە دبيت موسيقا ب رەنگەكى يا حەرامە هەكە دگەل حرامى كۆم بوو، و هۆسا ئەڤ حەديسە نابيتە بەلگە ل سەر حەراميا موسيقێ هەكە دگەل حەرامى نەئێتە گرێدان.
و هەر ئەڤ حەديسە ب ريوايەتا ئبن ماجە يا هاتى ژ ئەبى مالكێ ئەشعەرى (خودێ ژێ رازی بیت) ب ڤى رەنگى: (ليشربن اناس من امتي الخمر بغير اسمها يعزف على رؤسهم بالمعازف والمغنيات يخسف الله بهم الارض ويجعل منهم القردة والخنازير) و د ڤێ ريوايەتێدا ژى ديارە دبيت موسيقە ب تنێ نەيا حەرامە بەلێ دێ حەرام بيت هەكە تشتەكێ حەرام دگەل هاتە ب كارئينان.
بەلگەيێ وان يێ دووێ ئەڤەيە: گۆتنا خودێ مەزن: ((وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ)) دبێژن ئبن مەسعود و ئبن عەباس و هندەك ژ تابعيان خودێ ژ هەميان رازى بيت دبێژن: ((لَهْوَ الْحَدِيثِ)) سترانە، و ب ڤێ ئايەتێ موسيقە ژى يا حەرامە، چونكى حوكمێ موسيقێ حوكمێ سترانێيە.
ئبن حەزم بەرسڤا وان ددەت و دبێژيت: ئەڤ ئايەتە نابيتە بەلگە و دەليل ل سەر حەراميا موسيقێ ژبەر سێ ئەگەران:
1ـ گۆتنا پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن) ب تنێ بۆ مە بەلگە و دەليلە نەيا كەسێ دى.
2ـ و هندەك سەحابى و تابعى نەدگەل وانن، باشە ئەم ل دويف يا كێ بچين.
3ـ ناڤەرۆك و تەفسيرا ئايەتێ يا ديارە ((لَهْوَ الْحَدِيثِ ))نەسترانە، خۆ هەكە مەخسەد پێ ستران و موسيقە ژى بيت بەحسێ وى رەنگێ سترانێ و موسيقێيە يێ ئارمانج ژێ سەردابرنا خەلكى و رێكا خودێ ل بەر خەلكى بەرزە بيت و رێكا خودێ نەگرن يا حەرامە، هەتا فقهزانێت مە دبێژن: خۆ هەكە ئێك قورئانەكێ بكريت دا خەلكى پێ سەردا ببەت و گۆمانان بۆ وان چێكەت يان دا خەلك بۆ خۆ ترانان پێ بكەن هنگى كرينا وێ قورئانێ يا حەرامە و ئەو ژى كافر دبيت. و چو شك و گۆمان تێدا نينە يێ سترانێ بێژيت و موسيقێ لێ بدەت يان گوهێ خۆ بدەتێ دا خەلكێ پێ سەردا ببەت و خەلكى پێ ژ رێكا خودێ بدەتە پاش يا حەرامە و نەدورستە. كێرەكێ بكرە دا كاروبارێت خۆ پێ ب جه بينى چو نينە، بەلێ هەكە ئنيەتا تە پێ بۆ زيانا ئێكى بيت هنگى يا حەرامە و چو شك تێدا نينە.
دەليلێ وان يێ سيێ ئەڤەيە، دبێژن: خودێ مەزن مەدحێت وان دكەت ئەڤێت گوهێ خۆ نەدەنە سترانێ، و هەكە يا حەرام نەبا مەدحێت وان نەدكر. خودێ مەزن دبێژيت: ((وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ)) و موسيقە ژى رەنگەكێ لەغوێيە لەوا يا حەرامە.
بەرسڤ: لەغو د زمانێ عەرەبيدا مەخسەد پێ هەر تشتەكێ فايدە تێدا نە و د بنيرا مەخسەد پێ ستران و موسيقە نينە و خۆ هەكە مەخسەد پێ موسيقە ژى بيت هەر ئەڤ ئايەتە نەبەلگە و دەليلە ل سەر حەراميا وێ، بەلكى بەلگەيە ل سەر هندێ كو باشترە نەكو يا حەرامە مرۆڤ گوهێ خۆ نەدەتە موسيقێ، چونكى هەمى لەغو نەيا حەرامە، چەند روينشتن و شەڤبێريێت مە ئاخفتنا عادى و يا بێ فايدە يا تێدا دئێتەكرن و نەهەمى شيرەت و گۆتارێت زانستينە، ئەرێ ما ئەڤ روينشتن و شەڤبێريە د حەرامن، نەخێر بەلكى يا باشتر ئەوە ئاخفتنا خێرێ تێدا بێتەكرن و ئاخفتنا بێ فايدە تێدا نەئێنەكرن، و هەكە هاتەكرن ژى باشتر ئەوە ئەم گوهێ خۆ نەدەينە سەر، ئەڤەيە تەفسيرا ئايەتێ.
گەلەك حەديسێت دى ژى دئينن بەلێ گەلەك د لاوازن، ژ وان: دبێژن جارەكێ ئبن عومەر (خودێ ژێ رازی بیت) گوه ل دەنگێ زرنايەكێ بوو، ئينا دەستێت خۆ كرنە د گوهێت خۆرا و گۆتە هەڤالێ خۆ نافعى (خودێ ژێ رازی بیت): تە گوه لێ هەيە و هەتا نافعى گۆتيێ دەنگ نەما ژ نوى دەستێت خۆ ژ گوهێت خۆ ئينانە دەرێ و گۆت: ئەز ژى جارەكێ دگەل پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن) بووم وى ژى هەر ئەڤەكر. و ئەڤ حەديسە ژ ڤەگێرانا ئەبى داووديە و ئيمام ئەحمەدى، و بەرسڤا مە ل سەر ڤێ حەديسێ ئەم دبێژين: ئەڤ حەديسە يا لاوازە ئەبو داوود ب خۆ دبێژيت: (حديث منكر) خۆ هەكە بێژين يا دورستە ژى، حەديس بەلگەيە ل سەر حەلاليا موسيقێ نەحەراميا موسيقێ، چونكى هەكە يا حەرام با پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن) گوهێت خۆ نەدگرتن و گۆتبا ئبن عومەرى گوهێت خۆ ڤەكە و گوهێ خۆ بدێ، چونكى هەكە بۆ پێغەمبەرى (سلاڤێت خودێ لێ بن) يا حەرام بيت دا بۆ ئبن عومەرى ژى (خودێ ژێ رازی بیت) حەرام بيت، و بۆچى ئبن عومەرى نەدگۆتە نافعى يا حەرامە و گوهێ خۆ نەدێ و ئەڤە هەمى نيشانن كو موسيقە يا حەلالە نەيا حەرامە.
ئەڤێت موسيقێ حەرام دكەن گەلەك جاران بەلگەيێ خۆ دكەنە ئيجماع، و ب راستى ئەو ب خۆ چو ئيجماع ل سەر ڤي بابەتى چێ نەبوويە، و ئەو فقهزانێت مە يێت دبێژن: موسيقا ب هندە مەرجان يا حەلالە پتر ژ يێت دى.
ـ ئەبو بەكر ئەلعەرەبى ـ كو ئێكە ژ فقهزانێت مالكيان ـ د كتێبا خۆ (احكام القرآن)دا دبێژيت (لم يصح في التحريم شيء) ئانكو چو بەلگە و دەليلێت دورست ل سەر حەراميا موسيقێ نينن. گشت مەزهەبێ مالكيان و گشت مەزهبێ زاهريان و هندەك ژ حەنبەليان و هندەك ژ شافعيان دگەل هندێنە كو موسيقە ب هندەك مەرجان يا حەلالە، و هەر ژبەر هندێ غەزالى و ئبن نەحەوى د عمدێدا ڤێ دبێژن. هەروەسا ئبن تاهر دبێژيت: (لم يصح منها حرف واحد) و ئبن حەزم دبێژيت: (كل ما روى فيها باطل وموضوع). ژبەر هندێ ئەم دبێژين: چو ئيجماع ل سەر حەراميا موسيقێ نەچێبوويە. ئيمامێ شەوكانى د نەيلولئەوتارێدا دبێژيت: (ذهب أهل المدينە ومن وافقهم من علماء الظاهرية الى الترخيص في الغناء ولو مع العود واليرع) و ئەبو مەنسورێ بەغدادى يێ شافعى دبێژيت: عەبدوللايێ كورێ جەعفەرى حەرامى د موسيقێدا نەدديت بەلكى ئاواز ل سەر عوودێ دورست دكر. و ژ گەلەك زانايێت دى هەر ئەڤ رەئيە يا هاتيە ڤەگوهاستن وەكى قازى شورەيح و سەعيدێ كورێ موسەيەبى و عەتائێ كورێ رەباحى و زوهرى و شەعبى خودآ ژ هەميان رازى بيت. و ئبن ئەبى دونيا دبێژيت: (نقل الاثبات ان عبد الله بن الزبير كان له جوار عوادات وان ابن عمر دخل اليه والى جانبه عود) پسيار ژێ كر و گۆتێ: ئەڤە چيە ئەى هەڤالێ پێغەمبەرى؟ بەرسڤا وى دا: ئەڤە ميزانا شاميانە (يوزن به العقول) عەقل پێ وەزن دبن. و بەسى مەيە، ئێكێ وەكى ئيبراهيمێ كورێ سەعدى ئەوێ هەمى زانا ل سەر زانين و تەقواداريا وى ئێك، و هەمى ئيمامێت حەديسێ حەديس ژێ وەرگرتين، وەكى بوخارى و موسلم و نەسائى و ئبن ماجە و ترمزى دبێژيت: موسيقە يا حەلالە و نەيا حەرامە.
و ژ زانايێت شافعيان ئەوێت دورستيا موسيقێ ژێ هاتيە ڤەگوهاستن ئەڤەنە: (رويانى و ماوەردى و ئەدفەوى و ئەبو ئيسحاقێ شيرازى و ئەبو مەنسوور و غەزالى و عزەددين كورێ عەبدلسەلامى). بۆ مە ديار بوو چو ئيجماع ل سەر موسيقێ نينن وەكى هندەك دبێژن، بەلكى يا ديارە جهێ ئجتيهادێيە، و ئەم راستى حەلاليا وێ ب دورستى دبينين بەلێ ب ڤان مەرجان:
1ـ مەخسەد پێ ئەو نەبيت دا خەلك پێ سەردا بچن و ژ رێكا خودێ دويركەڤن.
2ـ شەهوەتێ نەئارينيت و گونەهێ شرين نەكەت.
3ـ نابيت ب چو تشتێ حەرامڤە بێتە گرێدان هەكە هنگى ئەو ژى دێ حوكمێ حەرامى وەرگريت وەكى دگەل مەى ڤەخوارنێ بێتە لێدان.
4ـ گوهدانا موسيقێ دڤێت ژ تخويبان نەبۆريت و ل سەر حسێبا چو واجبان نەبيت.
5ـ دڤێت مەخسەد پێ نە چاڤلێكرنا دژمن دينان و خراب و بێ دينان بيت، و خودێ چێتر دزانيت.
