ب / ب راستى ئه‌ڤ بابه‌ته گه‌له‌ك دئێته هلێخستن و ژ گه‌له‌ك ره‌نگێت مرۆڤان، ژ وان يێت د به‌ر هه‌مى ره‌نگێت موسيقێڕا دنڤن، و ژ وان يێت گوهێ خۆ ب ئاشكرايى نه‌ده‌نێ، به‌لێ وه‌كى دى ل مالا خۆ به‌رده‌وام گوهێ خۆ دده‌نێ، و هه‌ر ئێكى ئنيه‌ته‌كا هه‌ى. هنده‌كان دڤێت حوكمێ وێ بزانن و هنده‌كان ژى دڤێن به‌س گه‌نگه‌شێ بكه‌ن، ژبه‌ر هندێ ئه‌ز دبينم يا پێدڤيه پيچه‌كێ ب درێژى به‌رسڤ بێته دياركرن. ب راستى د ڤى بابه‌تيدا زانا هه‌مى نه‌ئێكن، هنده‌ك دبێژن: حه‌لاله و هنده‌ك دبێژن: حه‌رامه.
به‌لێ ب راستى ئه‌و ده‌ليلێت دبێژن يا حه‌رامه ئێك ژ دووانه:
1ـ يان د دورست و سه‌حيحن، به‌لێ نه د ئاشكرا و سه‌ريحن، ئانكو: حه‌رامى د وان ده‌ليلاندا نه‌يا ئاشكرا ئاشكه‌رايه، هنگى نابيت ئه‌م بێژين دڤێت يا حه‌رام بيت، چونكى حه‌رامى تێدا نه يا ئاشكرايه.
2ـ يان ژى نه‌دورستن، به‌لێ د رۆن و ئاشكرانه، هنگى ژى نابيت بێژين دويف وان به‌لگه و ده‌ليلا موسيقا يا حه‌رامه هه‌رچه‌نده حه‌رامى يا ئاشكرايه، ژبه‌ر لاوازيا وان ده‌ليلان، ب هێزترين ده‌ليلێ وان حه‌ديسا بوخاريه ئه‌وا موعه‌له‌ق ژ ئه‌بى مالك يان ژ ئه‌بى عامرێ ئه‌شعه‌رى ـ گۆمان و شك يا د راويدا چێ بووى كا ئه‌بى مالكه يان ژى ئه‌بى عامره ـ دبێژيت: پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن گۆت: ((ليكونن قوم من امتي يستحلون الحز والحرير والخمر والمعازف)) (حز) ئانكو: زنا و مه‌عازف ئامويره‌تێت موسيقێنه.
ڤێجا دبێژن: ئه‌ڤ حه‌ديسه يا ئاشكرايه كو ئامويره‌تێت موسيقێ ب هه‌مى ره‌نگانڤه د حه‌رامن.
به‌رسڤا مه: هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ حه‌ديسه راسته يا د بوخاريێدا، به‌لێ ژ موعه‌له‌قاتانه، ئانكو: سه‌نه‌دا وێ يا قه‌تيايه و پێكڤه نه‌يا گرێدايه ژبه‌ر هندێ ئبن حه‌زم خودێ ژێ رازی بیت ڤێ حه‌ديسێ ناوه‌رگريت و دبێژيت: ئه‌ڤ حه‌ديسه سه‌نه‌دا وێ نه‌يا پێكڤه گرێدايه و دگه‌ل هندێ مه‌تنێ وى ژى ژ ئيزترابێ ساخله‌م نه‌بوويه. هه‌رچه‌نده ئبن حه‌جه‌رێ عه‌سقه‌لانى خودێ ژێ رازی بیت د (تعليق التعليق)ێدا دبێژيت: حه‌ديس يا دورسته و سه‌نه‌دێ وێ پێكڤه يێ گرێدايه. و ئه‌م ژى دگه‌ل ئبن حه‌جه‌رينه كو ئه‌ڤ حه‌ديسه يا دورسته و ئه‌م د دورستيا وێدا ب شك ناكه‌ڤين. به‌لێ حه‌ديس نه‌يا ئاشكرايه ل سه‌ر حه‌راميا ئامويره‌تێت موسيقێ، چونكى وه‌كى (ابن العربي) خودێ ژێ رازی بیت فقهزانه‌كێ مالكيانه دبێژيت: په‌يڤا (يستحلون) دوو رامانان دده‌ت:
1ـ يستحلون: ئانكو: حه‌رامن و ئه‌و دێ حه‌لالكه‌ن. به‌لێ هه‌كه ڤێ رامانێ وه‌رگرين هنگى ئه‌م دێ كه‌ڤينه د ڤێ ئالۆزى و ئارێشێدا، باشه مانێ حه‌رير ژى يێ د ناف وان تشتاندا، ما كه‌نگى حه‌رير يێ حه‌رامه هه‌تا وه‌خته‌ك بێت ژ نوى هنده‌ك حه‌لالكه‌ن! نێ ئه‌و خۆ ب خۆ يێ حه‌لاله. حه‌رير به‌س بۆ زه‌لامان يێ حه‌رامه ئه‌و ژى ئه‌گه‌ر بكه‌نه به‌ر خۆ.. نه‌كڕين و فرۆتنێ پێ بكه‌ن ئه‌و ژى دا وه‌كلێهاتن د ناڤبه‌را ژن و زه‌لاماندا نه‌چێبيت وه‌كى زێرى. و هه‌كه حه‌رير د بنياتدا يێ حه‌رام با خۆ نه‌چێ دبوو كڕين و فرۆتن ژى پێ هاتباكرن. و يا ئاشكرايه حه‌رير يێ حه‌لاله و زه‌لامان دكڕى و دفرۆت، و ژنان ب كار دئينا، و ئه‌ڤه هه‌مى ل سه‌ر ده‌مێ پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن، باشه چه‌وا پێغه‌مبه‌ر سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن دێ بێژيت: رۆژه‌ك دێ ئێت حه‌لالى دێ حه‌لالكه‌ن، ما ئه‌ڤه چه‌وا چێدبيت نێ حه‌رير پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن يێ حه‌لالكرى. ل ڤێرێ ديار دبيت ئه‌ڤ رامانه نه‌يا مه‌خسووده.
2ـ رامانا دووێ ئه‌ڤه‌يه: مه‌خسه‌د ژێ رامانا مه‌جازيه نه‌يا دورستى، ئانكو: وه‌خته‌ك دێ ئێت خه‌لك دێ زێده ڤان تشتان ب كارئينن و پێكڤه. و ئبن ئه‌لعه‌ره‌بى دبێژيت: رامانا (يستحلون) ئه‌ڤه‌يه هنده‌ك دێ ده‌ركه‌ڤن ب ڤى ره‌نگينه ئه‌ڤ هه‌رچار تشته پێكڤه دێ ل ده‌ف وان بن، دێ د زيناكه‌ر بن و دێ د خۆشياندا بن و ل سه‌ر حه‌ريرى بن و دێ د مه‌ى ڤه‌خۆر بن و ئامويره‌تێت موسيقێ ژى بۆ ئێنه لێدان.
و ل دويف ڤێ چه‌ندا سه‌رى وه‌سا دياره دبيت موسيقا ب ره‌نگه‌كى يا حه‌رامه هه‌كه دگه‌ل حرامى كۆم بوو، و هۆسا ئه‌ڤ حه‌ديسه نابيته به‌لگه ل سه‌ر حه‌راميا موسيقێ هه‌كه دگه‌ل حه‌رامى نه‌ئێته گرێدان.
و هه‌ر ئه‌ڤ حه‌ديسه ب ريوايه‌تا ئبن ماجه يا هاتى ژ ئه‌بى مالكێ ئه‌شعه‌رى خودێ ژێ رازی بیت ب ڤى ره‌نگى: (ليشربن اناس من امتي الخمر بغير اسمها يعزف على رؤسهم بالمعازف والمغنيات يخسف الله بهم الارض ويجعل منهم القرده والخنازير) و د ڤێ ريوايه‌تێدا ژى دياره دبيت موسيقه ب تنێ نه‌يا حه‌رامه به‌لێ دێ حه‌رام بيت هه‌كه تشته‌كێ حه‌رام دگه‌ل هاته ب كارئينان.
به‌لگه‌يێ وان يێ دووێ ئه‌ڤه‌يه: گۆتنا خودێ مه‌زن: (وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِى لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُواً أُوْلَائِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ) دبێژن ئبن مه‌سعود و ئبن عه‌باس و هنده‌ك ژ تابعيان خودێ ژ هه‌ميان رازى بيت دبێژن: (لَهْوَ الْحَدِيثِ) سترانه، و ب ڤێ ئايه‌تێ موسيقه ژى يا حه‌رامه، چونكى حوكمێ موسيقێ حوكمێ سترانێيه.
ئبن حه‌زم به‌رسڤا وان دده‌ت و دبێژيت: ئه‌ڤ ئايه‌ته نابيته به‌لگه و ده‌ليل ل سه‌ر حه‌راميا موسيقێ ژبه‌ر سێ ئه‌گه‌ران:
1ـ گۆتنا پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن ب تنێ بۆ مه به‌لگه و ده‌ليله نه‌يا كه‌سێ دى.
2ـ و هنده‌ك سه‌حابى و تابعى نه‌دگه‌ل وانن، باشه ئه‌م ل دويف يا كێ بچين.
3ـ ناڤه‌رۆك و ته‌فسيرا ئايه‌تێ يا دياره (لَهْوَ الْحَدِيثِ) نه‌سترانه، خۆ هه‌كه مه‌خسه‌د پێ ستران و موسيقه ژى بيت به‌حسێ وى ره‌نگێ سترانێ و موسيقێيه يێ ئارمانج ژێ سه‌ردابرنا خه‌لكى و رێكا خودێ ل به‌ر خه‌لكى به‌رزه بيت و رێكا خودێ نه‌گرن يا حه‌رامه، هه‌تا فقهزانێت مه دبێژن: خۆ هه‌كه ئێك قورئانه‌كێ بكريت دا خه‌لكى پێ سه‌ردا ببه‌ت و گۆمانان بۆ وان چێكه‌ت يان دا خه‌لك بۆ خۆ تڕانان پێ بكه‌ن هنگى كڕينا وێ قورئانێ يا حه‌رامه و ئه‌و ژى كافر دبيت. و چو شك و گۆمان تێدا نينه يێ سترانێ بێژيت و موسيقێ لێ بده‌ت يان گوهێ خۆ بده‌تێ دا خه‌لكێ پێ سه‌ردا ببه‌ت و خه‌لكى پێ ژ رێكا خودێ بده‌ته پاش يا حه‌رامه و نه‌دورسته. كێره‌كێ بكڕه دا كاروبارێت خۆ پێ ب جهـ بينى چو نينه، به‌لێ هه‌كه ئنيه‌تا ته پێ بۆ زيانا ئێكى بيت هنگى يا حه‌رامه و چو شك تێدا نينه.
ده‌ليلێ وان يێ سيێ ئه‌ڤه‌يه، دبێژن: خودێ مه‌زن مه‌دحێت وان دكه‌ت ئه‌ڤێت گوهێ خۆ نه‌ده‌نه سترانێ، و هه‌كه يا حه‌رام نه‌با مه‌دحێت وان نه‌دكر. خودێ مه‌زن دبێژيت: (وإذا سَمِعُواْ اللَّغْوَ أَعْرَضُواْ عَنْهُ) و موسيقه ژى ره‌نگه‌كێ له‌غوێيه له‌وا يا حه‌رامه.
به‌رسڤ: له‌غو د زمانێ عه‌ره‌بيدا مه‌خسه‌د پێ هه‌ر تشته‌كێ فايده تێدا نه و د بنيڕا مه‌خسه‌د پێ ستران و موسيقه نينه و خۆ هه‌كه مه‌خسه‌د پێ موسيقه ژى بيت هه‌ر ئه‌ڤ ئايه‌ته نه‌به‌لگه و ده‌ليله ل سه‌ر حه‌راميا وێ، به‌لكى به‌لگه‌يه ل سه‌ر هندێ كو باشتره نه‌كو يا حه‌رامه مرۆڤ گوهێ خۆ نه‌ده‌ته موسيقێ، چونكى هه‌مى له‌غو نه‌يا حه‌رامه، چه‌ند روينشتن و شه‌ڤبێريێت مه ئاخفتنا عادى و يا بێ فايده يا تێدا دئێته‌كرن و نه‌هه‌مى شيره‌ت و گۆتارێت زانستينه، ئه‌رێ ما ئه‌ڤ روينشتن و شه‌ڤبێريه د حه‌رامن، نه‌خێر به‌لكى يا باشتر ئه‌وه ئاخفتنا خێرێ تێدا بێته‌كرن و ئاخفتنا بێ فايده تێدا نه‌ئێنه‌كرن، و هه‌كه هاته‌كرن ژى باشتر ئه‌وه ئه‌م گوهێ خۆ نه‌ده‌ينه سه‌ر، ئه‌ڤه‌يه ته‌فسيرا ئايه‌تێ.
گه‌له‌ك حه‌ديسێت دى ژى دئينن به‌لێ گه‌له‌ك د لاوازن، ژ وان: دبێژن جاره‌كێ ئبن عومه‌ر خودێ ژێ رازی بیت گوهـ ل ده‌نگێ زڕنايه‌كێ بوو، ئينا ده‌ستێت خۆ كرنه د گوهێت خۆڕا و گۆته هه‌ڤالێ خۆ نافعى خودێ ژێ رازی بیت: ته گوهـ لێ هه‌يه و هه‌تا نافعى گۆتيێ ده‌نگ نه‌ما ژ نوى ده‌ستێت خۆ ژ گوهێت خۆ ئينانه ده‌رێ و گۆت: ئه‌ز ژى جاره‌كێ دگه‌ل پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن بووم وى ژى هه‌ر ئه‌ڤه‌كر. و ئه‌ڤ حه‌ديسه ژ ڤه‌گێرانا ئه‌بى داووديه و ئيمام ئه‌حمه‌دى، و به‌رسڤا مه ل سه‌ر ڤێ حه‌ديسێ ئه‌م دبێژين: ئه‌ڤ حه‌ديسه يا لاوازه ئه‌بو داوود ب خۆ دبێژيت: (حديث منكر) خۆ هه‌كه بێژين يا دورسته ژى، حه‌ديس به‌لگه‌يه ل سه‌ر حه‌لاليا موسيقێ نه‌حه‌راميا موسيقێ، چونكى هه‌كه يا حه‌رام با پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن گوهێت خۆ نه‌دگرتن و گۆتبا ئبن عومه‌رى گوهێت خۆ ڤه‌كه و گوهێ خۆ بدێ، چونكى هه‌كه بۆ پێغه‌مبه‌رى سلاڤێت خودێ ل سه‌ربن يا حه‌رام بيت دا بۆ ئبن عومه‌رى ژى خودێ ژێ رازی بیت حه‌رام بيت، و بۆچى ئبن عومه‌رى نه‌دگۆته نافعى يا حه‌رامه و گوهێ خۆ نه‌دێ و ئه‌ڤه هه‌مى نيشانن كو موسيقه يا حه‌لاله نه‌يا حه‌رامه.
ئه‌ڤێت موسيقێ حه‌رام دكه‌ن گه‌له‌ك جاران به‌لگه‌يێ خۆ دكه‌نه ئيجماع، و ب راستى ئه‌و ب خۆ چو ئيجماع ل سه‌ر ڤي بابه‌تى چێ نه‌بوويه، و ئه‌و فقهزانێت مه يێت دبێژن: موسيقا ب هنده مه‌رجان يا حه‌لاله پترن ژ يێت دى.
ـ ئه‌بو به‌كر ئه‌لعه‌ره‌بى ـ كو ئێكه ژ فقهزانێت مالكيان ـ د كتێبا خۆ (احكام القرآن)دا دبێژيت (لم يصح في التحريم شيء) ئانكو چو به‌لگه و ده‌ليلێت دورست ل سه‌ر حه‌راميا موسيقێ نينن. گشت مه‌زهه‌بێ مالكيان و گشت مه‌زهبێ زاهريان و هنده‌ك ژ حه‌نبه‌ليان و هنده‌ك ژ شافعيان دگه‌ل هندێنه كو موسيقه ب هنده‌ك مه‌رجان يا حه‌لاله، و هه‌ر ژبه‌ر هندێ غه‌زالى و ئبن نه‌حه‌وى د عمدێدا ڤێ دبێژن. هه‌روه‌سا ئبن تاهر دبێژيت: (لم يصح منها حرف واحد) و ئبن حه‌زم دبێژيت: (كل ما روى فيها باطل وموضوع). ژبه‌ر هندێ ئه‌م دبێژين: چو ئيجماع ل سه‌ر حه‌راميا موسيقێ نه‌چێبوويه. ئيمامێ شه‌وكانى د نه‌يلولئه‌وتارێدا دبێژيت: (ذهب أهل المدينه ومن وافقهم من علماء الظاهريه الى الترخيص في الغناء ولو مع العود واليرع) و ئه‌بو مه‌نسورێ به‌غدادى يێ شافعى دبێژيت: عه‌بدوللايێ كورێ جه‌عفه‌رى حه‌رامى د موسيقێدا نه‌دديت به‌لكى ئاواز ل سه‌ر عوودێ دورست دكر. و ژ گه‌له‌ك زانايێت دى هه‌ر ئه‌ڤ ره‌ئيه يا هاتيه ڤه‌گوهاستن وه‌كى قازى شوره‌يح و سه‌عيدێ كورێ موسه‌يه‌بى و عه‌تائێ كورێ ره‌باحى و زوهرى و شه‌عبى خودێ ژ هه‌ميان رازى بيت. و ئبن ئه‌بى دونيا دبێژيت: (نقل الاثبات ان عبد الله بن الزبير كان له جوار عوادات وان ابن عمر دخل اليه والى جانبه عود) پسيار ژێ كر و گۆتێ: ئه‌ڤه چيه ئه‌ى هه‌ڤالێ پێغه‌مبه‌رى؟ به‌رسڤا وى دا: ئه‌ڤه ميزانا شاميانه (يوزن به العقول) عه‌قل پێ وه‌زن دبن. و به‌سى مه‌يه، ئێكێ وه‌كى ئيبراهيمێ كورێ سه‌عدى ئه‌وێ هه‌مى زانا ل سه‌ر زانين و ته‌قواداريا وى ئێك، و هه‌مى ئيمامێت حه‌ديسێ حه‌ديس ژێ وه‌رگرتين، وه‌كى بوخارى و موسلم و نه‌سائى و ئبن ماجه و ترمزى دبێژيت: موسيقه يا حه‌لاله و نه‌يا حه‌رامه.
و ژ زانايێت شافعيان ئه‌وێت دورستيا موسيقێ ژێ هاتيه ڤه‌گوهاستن ئه‌ڤه‌نه: (رويانى و ماوه‌ردى و ئه‌دفه‌وى و ئه‌بو ئيسحاقێ شيرازى و ئه‌بو مه‌نسوور و غه‌زالى و عزه‌ددين كورێ عه‌بدلسه‌لامى). بۆ مه ديار بوو چو ئيجماع ل سه‌ر موسيقێ نينن وه‌كى هنده‌ك دبێژن، به‌لكى يا دياره جهێ ئجتيهادێيه، و ئه‌م راستى حه‌لاليا وێ ب دورستى دبينين به‌لێ ب ڤان مه‌رجان:
1ـ مه‌خسه‌د پێ ئه‌و نه‌بيت دا خه‌لك پێ سه‌ردا بچن و ژ رێكا خودێ دويركه‌ڤن.
2ـ شه‌هوه‌تێ نه‌ئارينيت و گونه‌هێ شرين نه‌كه‌ت.
3ـ نابيت ب چو تشتێ حه‌رامڤه بێته گرێدان هه‌كه هنگى ئه‌و ژى دێ حوكمێ حه‌رامى وه‌رگريت وه‌كى دگه‌ل مه‌ى ڤه‌خوارنێ بێته لێدان.
4ـ گوهدانا موسيقێ دڤێت ژ تخويبان نه‌بۆريت و ل سه‌ر حسێبا چو واجبان نه‌بيت.
5ـ دڤێت مه‌خسه‌د پێ نه چاڤلێكرنا دژمن دينان و خراب و بێ دينان بيت، و خودێ چێتر دزانيت.
