ب : خودایێ مهزن فهرمانان ل ژنان دكهت دمالێت خۆڤه بن و نهدهركهڤن دبێژیت: (وقرن في بيوتكن) دمالێت خۆڤهبن و نه دهركهڤن ب دهستوریا زهلامێت خۆ نهبن و ئهڤه مافهكێ زهلامیه ل سهر ژنێ، بێ دهستوریا وی نه دهركهڤیت، و نههێلیت كهس بێته مالا وی، و نابیت ژن مافی ب دهته خۆ و ههردهمێ ڤیا دهركهڤیت، و بۆ كیرێ بیت و دڤێت ئهو زهلامێ خۆ ئاگههداركهت و نهبهس ئاگههدار كهت، بهلكی بهری هنگی فهره بهری ب دهركهڤیت ئهو دهستویریا وی وهرگریت، بهلێ ههكه زهلامی سهرێ رۆژێ دهستویریا وێ ڤهكری دابیت، ههردهمێ وێ ڤیا شهڤ بیت رۆژ بیت بۆ كێری بیت دهركهڤیت بۆ ههیه دهركهڤیت هنگی ژن یا دهستویر داییه و ههوجهناكهت بۆ ههر دهركهتنهكێ دهستویریهكا نوی وهرگریت، ما دهم وێ دهستوریا ڤهگری و یا بهردهوام ههیه، بهلی هنگی باشه ژن زهلامێ خۆ ئاگههداركهت دا چ ئاریشه دورست نهبن.
دیسا نا بیت ئهو دهستوریا كهسێ بدهت بێنه دمالا وێڤه مالا زهلامێ وێڤه، ژن بن یان زهلام بن، و بۆ وێ نینه ژ نه دلی زهلامێ خۆ رێکێ بدهته ھنده ژنان یان زهلامان بێی دهستویریا زهلامێ وێ بێنه مالا وێ، و سهرا وێ بدهن؛ چونکی مال یا ویه، و بۆ وی ھهیه یێ حهزنهکهت نهھێلیت بێته مالا وی، چ ژن بن چ زهلام، و دهستویری مهرج نینه ب ناڤ ناڤ بێته وهرگرتن ھهکه گشتی زهلامی دهستویری دایێ رێکێ بدهته ھهرکهسێ وێ بڤێت ھنگی دشێت رێکێ بدهته وی یێ وێ بڤێت بێی کو بزڤریته زهلامێ خۆ؛ چونکی دهستویریا گشتی یا ژێ وهرگرتی؛ چونكی پێغهمبهر سلاڤێت خودێ ل سهربن دبێژیت: (لا يَحلُّ لامْرَأَةٍ أَنْ تَصُومَ وَزَوْجُهَا شَاهِدٌ إِلا بِإِذْنِهِ، وَلا تَأْذَنْ في بَيْتِهِ إِلاَّ بِإِذنِهِ) نهدورسته بۆ ژنێ رۆژیا سونهت بگریت و زهلامێ وێ یێ بهرھهڤ و حازر بیت ب دهستویرا وی نهبیت، و نهدورسته دهستویریا کهسێ بۆ مالا وی بدهت، ب دهستویریا وی نهبیت، دیسا پێغهمبهری سلاڤێت خودێ ل سهربن د خوتبا خاتر خوازتنێدا ههروهكی دڤهگێرا ترمزیدا هاتی دبێژیت: (أَلا إِنَّ لَكُمْ عَلَى نِسائِكُمْ حَقًّا، ولِنِسائِكُمْ عَلَيْكُمْ حقًّا، فَحَقُّكُمْ عَلَيْهنَّ أَن لا يُوطِئْنَ فُرُشكمْ منْ تَكْرهونَ، وَلا يأْذَنَّ في بُيُوتكمْ لِمن تكْرهونَ، أَلا وحقُّهُنَّ عَلَيْكُمْ أَن تُحْسنُوا إِليْهنَّ في كِسْوتِهِنَّ وَطعامهنَّ) بزانن ھهوه حهق یێ ل سهر ژنێت خۆ ھهی و ژنێت ھهوه ژی حهق یێ ل سهر ھهوه ھهی، و حهقێ ھهوه ل سهر وان یێ ھهوه نهڤێت نهھێته سهر نڤینێت ھهوه، و دهستویریا کهسێ نهدهن یێ ھهوه نهڤێت بێنه د مالێت ھهوهڤه
تێبینی یێت گرێدایی ب ڤی مافیڤه:
ئێك: ههتا ژن بۆ مزگهفتێ دهركهڤیت دڤێت دهستویریا زهلامێ خۆ وهرگریت، بهلێ ههكه چ ئهگهرێت شهرعی نهبن زهلامێ وێ ماف نینه رێكێ لێ بگریت و نههێلیت بچیته مزگهفتێ، پێغهمبهر سلاڤێت خودێ ل سهربن دڤهگێرا بوخاری و موسلمیدا دبێژیت: (إذا اسْتَأْذَنَتْ امْرَأَةُ أَحَدِكُمْ فلا يَمْنَعْهَا) ئهگهر ژنێ دهستویری بو دهركهفتنا مزگهفتێ خوازت، رێكێ لێ نهگرن، بهلكی دحهدیسهكا دیدا ههر د ڤهگێرا بوخاریدا دبێژیت ئهگهر ب شهڤ دهستویریا ههوه بۆ چونا مزگفتێ خوازت دهستویریا وان بدهن و نهبێژن شهڤه ما ڤێ شهڤێ!!!! (إذا اسْتَأْذَنَكُمْ نِسَاؤُكُمْ بِاللَّيْلِ إلى الْمَسْجِدِ فَأْذَنُوا لَهُنَّ) ژبهر هندێ زانایێ ناڤدار ئهڤ ناڤ نیشانه ل گهل ڤان حهدیسان دانایه (بَاب اسْتِئْذَانِ الْمَرْأَةِ زَوْجَهَا في الْخُرُوجِ إلى الْمَسْجِدِ وَغَيْرِهِ) بابهتێ دهستویر وهرگرتنێ بۆ مزگهفتێ و غهیری مزگهفتێ، بهلێ بۆ مزگهفتی نا بیت ئهو نههێلیت و رێكێ لێ بگریت، بهلێ دڤێت ژن دهمێ دچیته مزگهفتێ رێز و رهوشتێت دهرکهفتنێ رابگریت، و ئهڤرۆ ژن بۆ ھهمی مهیدانا یا دهردکهڤیت، نهیا دورسته ئهم رێکا مزگهفتێ لێ بگرین، نهخاسمه ھهکه ئنیهت نهبهس نڤێژ ب تنێ بیت، بهلکی د گهل نڤێژێ گوھدانا شیرهت و ئاخفتنا خێرێ ژی بیت، بهلێ بۆ ڤێ ئنیهتێ یا خودان خێره و دڤێت دهستویری ژ سهمیانێ وێ بۆ بێته دان، و ئهز نابینم سهمیانی ھێجهت ھهبیت نهھێلیت نهخاسمه مزگهفت و ھۆلێت ژنان د جودانه و تێکهلی چێ نابیت، و ھهکه ترسا تێکهلیێ و خرابیێ نهما رێگرتن ژی دڤێت نهمینیت، و نهیا دورسته ژن ژ مزگهفتێ بێته ڤهگرتن و بۆ کهسێ نینه نه دایک، نه باب و نه زهلامێ ژنێ ژ مزگهفتێ ڤهگریت ھهکه ژنێ ڤیا بچیته مزگهفتێ، نهخاسمه ھهکه رێکا ئێمن بیت، ب راستی جھێ نهخۆشیێیه ئهڤرۆ رێکا ژنێ بۆ ھهمی جھان ـ سویکێ و دائیرێ و سهیرانێ و دهواتا تێکهل و جڤینێت تێکهل و ئاھهنگێت تێکهل ـ یا ڤهکری بیت بهلێ رێکا وێ بۆ مالا خودێ و مزگهفتێ یا گرتی بیت، ئهڤه کارهکێ نهیێ جوانه و نهیێ شهرعیه.
دوو: نابیت ژن بێ زهلامێ خۆ دهركهڤیت و مافێ زهلامیه بێ دهستویریا وی نه دهركهڤیت، بهلێ وی ئهو ماف نینه ههكه دهركهفتنا وی بۆ ئهرك و واجبهكێ بیت دڤێت ئهو دهستویریا وێ بدهت، وهكی حهجێ ههكه حهج ل سهر ژنێ كهفت، و مهحرهم یان كومهكا ژنان ههبیت ل گهل بچیت نابیت زهلام نههێلیت و رێگربیت.
سێ: ههكه بهری ئهو ژنێ بینیت ب زانیت كاری ههی، و كارێ وێ ژ دهرڤهیه، وهكی ژن ب كارێ داپیركیێ راببیت، هنگی بۆ زهلامی نینه نههێلیت دهركهڤیت ههكه كاری دهركهفتن خوازت، و دشێت بێ دهستویریا زهلامێ خۆ دهركهڤیت، و هوسا ههر كارهكێ دی ب ڤی رهنگی ل سهر داپیركیێ قیاسكه، بۆ وان كاران ههمیان ژن دشێت بێ دهستویریا زهلامێ خۆ دهركهڤیت، بهلێ وهكی مه ل سهری گۆتی ئاگههداركرن یا پێتڤیه دا هزرا وی بهرێ وی نه دهته چ تشتێت نهدورست و دا تێكگههشتن پتر ههبیت.
چار: ههكه ژنێ پرسێت شهرعی ههبن، و زهلام بهرسڤا وێ نهدهت و بۆ نهئینیت بۆ وێ ههیه دهركهڤیت پسیارا خۆ یا شهرعی ژ زانایان بكهت، و نابیت زهلام نههێلیت و رێكێ لێ بگریت، یان دڤێت ئهو ههوجهیێت وێ یێت شهرعی ب جھـ بینیت، یان رێكێ ب دهتێ خهلهكێت زانینێ بهرههڤ ببیت، و ئێكسهر زانینێ وهرگریت، و ئێكسهر پرسێت خۆ یێت شهرعی بكهت؛ چونكی پێغهمبهر سلاڤێت خودێ ل سهربن دبێژیت : (طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ على كل مُسْلِمٍ) دویفچون و داخوازیا زانینێ ئهركه ل سهر ههر موسلمانهكێ ژن بیت یان مێربیت، و د حهدیسهكا دیدا دیارهدكهت یێ بو زانینێ دهركهفت خودێ پێ خوشه دبیژیت: (مَن خرَج في طَلَبِ العِلمِ، فهو في سَبيلِ اللَّهِ حتى يرجِعَ) ھهرکهسێ بۆ خواستنا زانینێ دەرکهڤیت، ئهو یێ د گوھداریا خودێدا ھهتا دزڤڕیتهڤه.
پێنج: ههكه ژنێ ل سهر زهلامی مهرج كربیت، و ئهو مهرج ب رازیبوونا پێكئینانا ههڤژینێیڤه گرێدابن، هنگی ئهو مهرج پێتڤینه بهرچاڤ بێنه وهرگرتن وپیگری پێ بێتهكرن، وهكی ههكه ژنێ دهمێ هاتیه خوازتن گۆتبیته زهلامی ئهزا رازیمه ههڤژینیێ ل گهل ته پێك بینم ب مهرجهكێ، ئهز قوتابیمه و دڤێت رێكێ ب دهیه من ئهز خاندنا خۆ ببهمه سهری و تمامكهم، یان بێژیتێ ئهز فهرمانبهرم و ئهز كارێ خۆ ناهێلم و نابیت تو من ژ شولی دهربێخی، هنگی بۆ ههیه دهركهڤیت و نابیت زهلام بوچونا خۆ ب گوهریت بێژیتێ ئهز نا هیلم، ئهڤه یا حهرامه؛ چونكی پێغهمبهر سلاڤێت خودێ ل سهربن دڤهگێرا بوخاری و موسلمیدا دبێژیت: (أَحَقُّ الشُّرُوطِ أَنْ تُوفُوا بِهِ ما اسْتَحْلَلْتُمْ بِهِ الْفُرُوجَ) مهرجێت ژ ههمیان ههژیتر هوین پێگریێ پێ بكهن ئهون یێت ههوه پێ ژن بۆ خۆ حهلالكرین.
شهش: بۆ سهرهدانا دایبابێت خۆ هنده زهلام مافی ددهنه خۆنههێلن ژن سهرا دایبابێت خۆ بدهت یان ئهو بێنه دهف وێ، و ڤێ چهندێ بۆ خۆ مافهكێ شهرعی ددانیت، و دبیت ههكه سهرا وان دا یان وان سهرێا وێ دا گهفێت گران و مهزن ژی ل ژنا خۆ بكهت، دا بهرێ خۆ بدهینێ كا زانا چ دبێژن.
زانا ل سهر مافداریا زهلامی ل سهر نهھێلانا سهرهدانا ژنا وی بۆ دایبابێت خۆ جھێ نهلێکیێنه ل سهر دوو بۆچۆنان:
ئێک: بۆ زهلامی ھهیه نهھێلیت ژنا وی دهرکهڤیت سهردانا دایبابێت خۆ بدهت، چ د نهساخ بن یان نه، و دڤێت ژن گوھداریا زهلامێ خۆ بکهت، و ھهکه گوھداریا وی نهکر یا گونهھکاره، و ئهڤه بۆچۆنا شافعی و حهنبهلیانه، و بهلگهیێ وان حهدیسا ئهنهسیه یا بن بهتته د کتێبا (احکام النساء)دا ئینای، ئهنهس خودێ ژێ رازی بیت دبێژیت: (أن رجلاً سافر ومنع زوجته الخروج، فمرض أبوها فاستأذنت رسول الله صلى الله عليه وسلم في حضور جنازته فقال لها: اتقي الله، ولا تخالفي زوجك، فأوحى الله إلى النبي صلى الله عليه وسلم أني قد غفرت لها بطاعة زوجها) زهلامهکی وهغهرکر و نهھێلا ژنا وی دهرکهڤیت، بابێ وێ نهساخ بوو، دهستویری ژ پێغهمبهری سلاڤێت خودێ ل سهربن خواست سهرا بابێ خۆ بدهت، گۆتێ: ژ خودێ بترسه و بێ ئهمریا زهلامێ خۆ نهکه، بابێ وێ مر.. دهستوری ژ پێغهمبهری سلاڤێت خودێ ل سهربن خواست ل سهر جهنازێ وی بهرھهڤ ببیت، گۆتێ: ژ خودێ بترسه و بێ ئهمریا زهلامێ خۆ نهکه، ئینا خودێ وهحی بۆ پێغهمبهری سلاڤێت خودێ ل سهربن ھنارت: من گونهھێت وێ ژێبرن ژبهر گوھداریا وێ بۆ زهلامێ وێ.
دوو: ل دویف بۆچۆنا دووێ یا حهنهفی و مالکی و زاھریان زهلامی ئهو ماف نینه ژنا خۆ ژ سهرهدانا دایبابێت وێ ڤهگریت و بۆ وێ ھهیه دهم دهم سهرا دایبابێت خۆ بدهت زهلامی بڤێت نهڤێت، و بۆ وی نینه نهھێلیت، و حهنهفی دبێژن: بۆ وێ ھهیه ھهر حهفتیێ جارهکێ سهرا دایبابێت خۆ بدهت، و ئهڤ بۆچۆنه دورستتره، چونکی ئهو بهلگهیێ خودانێت بۆچۆنا ئێکێ پشتبهستی بۆ کری:
1 ـ ئهو بهلگه یێ لاوازه و کهسێ ژ خودانێت کتیێت بهرنیاس ژ سونهنان نهئینایه و نهڤهگێرایه، و ئهڤ حهدیسه د ئهحیائی و مهنارولسهبیل و د ئهوسهتا تهبهرانیدا ھاتیه، و دوو کهس د رێکا وێدا د لاوازن: عسمهتێ موتهوهکل و زافرێ کورێ سولهیمانێ قهھستانی، و ئیمامێ عیراقی د تویژاندنا ئهحیائێدا و زانا ئهلبانی د (ارواء الغلیل)ێدا لاواز دانایه.
2 ـ ئهڤ حهدیسه ل گهل لهوازیا وێ ههڤركه ل قورئانێ و پتر ژ ئایهتهكێ چهند جاران دقورئانێدا هاتیه دڤێت زاروكێ مرۆڤی قهدرێ دایبابێت خۆ بگرن و باشیێ ب گههیننێ خودایێ مهزن چهند جاران دبێژیت: (وبالوالدین احسانا) ڤێجا كهنگی دورسته نههێلیت ئهو ل گهل وان یا باش بیت و نههێلانا وی سهرا دایبابێت خۆ بدهت و رێكێ لێ بگریت نههێلانه ئهو ل گهل وان یا باش بیت و باشیێ ب گههینیتێ.
3 ـ خودایێ مهزن ئهمرێ زهلامی كریه ئهو ل گهل ژنا خۆ یێ باش بیت و ئهڤه ئهركه و چ منهتان لێ ناكهت خودایێ مهزن دبێژیت: ((وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ) و ب باشی و قهنجی دگهلدا بن، و سهرهدهریێ دگهل بكهن ڤێجا كهنگی ئهڤه باشیه نههێلیت نه ئهو سهرا دایبابێت خۆ بدهت و نه هێیت ئهو ژی سهرا وێ بدهن ئهڤه دژی وی ئهمرێ خودێیه.
4 ـ ئێك ژ مهبهستێت ههڤژینیێ، دوو مال بگههنه ئێك و پهیوهندیێت وان ب هێزبكهڤن، و ل سهر خێرێ بۆ ههڤ دوو ببنه هاریكار، و ئهڤه چێنمابیت ههكه نه هێلا ئهو سهرا دایبابێت خۆ بكهت یان دایبابێت وێ سهرا وێ بدهن، ژ بهر ڤان خالا ههمیان ئهز دبینم بوچونا حهنهفیان و مالكیان ب هێزتره و بۆ زهلامی نینه نه هێلیت بچیته سهرهدانا دایبابێت خۆ یان ئهو بێنه سهرا وێ.
حهفت: كا بوچونا زانایان ل سهر سهردانا وێ بۆ دایبابان و یا وان بۆ وێ ههر ئهو بوچونه بۆ ههمی مهحرهمێت وێ وهكی برای خویشكێ مامێ خالێ، شافعی و حهنبهلی دبێژن بۆ ھهیه نههێلیت نه ئهو سهرا وێ بدهن و نه ژن بێ دهستوریا زهلامی سهرا وان بدهت، و ل دویف بۆچۆنا حهنهفی و مالکیان ئهڤ مافه زهلامی نینه، و ل دهف مالکیان ھهکه چۆن یا ئێمن بیت و ترسا رێکێ ل سهر نهبیت بۆ زهلامی نینه وێ ڤهگریت.
ههشت: بهلێ ھهکه دێ خرابی ژ سهرهدانا وێ چێبیت وهکی د ناڤبهرا وێ و زهلامێ نهخۆش ببیت؛ چونکی ئهوێت دچیته دهف پالددهن بۆ ھندێ شیرهتێت خرابیێ لێ دکهن و بهرێ وێ ددهنه بێ ئهمریا وی، یان بێ ئهمریا خودێ و پێغهمبهری سلاڤێت خودێ ل سهربن، و دگهل خۆ دبهنه جھێت تێکهلیا نهدورست، ھنگی زانا دبێژن: بۆ زهلامێ وێ ھهیه نهھێلیت ئهو بچیت و نابیت ئهو ژی بێ دهستویریا زهلامێ خۆ دهرکهڤیت و سهرا وان بدهت، ئهڤه ههكه زهلامی بهلگهیهكێ بهرچاڤ و بهردهست و بێ گومان ههبیت، و نابیت پشت بهستن ب گومانێڤه ڤی كاری بكهت، و رێكێ ل وێ بگریت سهرا دایباب و مهحرهمێت خۆ بدهت یان ئهو بهێن سهرا وێ بدهن.
نهھ: ههكه زهلام ل مال بیت یی دهستویریی بدهت زهلامه نه ژنه، و دڤێت ژوی بێته خوازتن بچنه وێرێ، و ههكه ل مال نهبیت نابیت ئهو رێكێ بدهته كهسی وی نهڤیت ب چنه مالا وی، و نابیت ئهو رێكی بدهته مرۆڤێت زهلامی ژ زهلامان یێت نه مهحرهم وهكی تی و پسمام و كورخال و كور مهتێت زهلامی و بتنێ بمیننه گهلهلێك و خهلوه دورست ببیت و بلا کهس نهبێژیت: ما چ تیدایه ھهکه مرۆڤێت زهلامی ب چنه مالا وی و ل دهف ژنا وی بتنێ بمينن؟! ما چ خرابی تێدایه؟! من باوهوری نينة تشتهکێ خراب رویدهت! ھهکه ته نه گولێ ببیت، رامان ئهو نینه ئهو خرابی نینه، و روینادهت، و ھهکه تو باوهرنهکهی کا ئهنجامێت ڤێ مانا ب تنێ چنه؟ ھهره پسیارا دادگهھان بکه، و ھهره سهرا ھنده زیندانێت تایبهت بکه، دا میێت سهرێ ته قژ ببن و ھهر مییهک بۆ جھهکێ بچیت، ئهم دبێژین بلا ئهڤ مانا ب تنێ روینهدهت دا ھهوجهی چارهسهریێ نهبین، ئاقلدار دبێژن: خۆ پارازتن ژ چارهسهریێ باشتره، و پێغهمبهری سلاڤێت خودێ ل سهربن ئهم ژ مانا ب تنێ یێت تراساندین، ھهروهکی د ڤهگێرا ئبن ماجه و نهسائیدا ھاتی، دبێژیت: (لا يخلون رجل بامرأة فإن ثالثهما الشيطان) چو زهلام ب تنێ دگهل چو ژنان نامینن ھهکه یێ سیێ شهیتان نهبیت، دیسا بوخاری و موسلم ژ ئبن عهباسی خودێ ژ ھهردوویا رازی بیت دبێژیت: پێغهمبهر سلاڤێت خودێ ل سهربن دبێژیت: (لا يَخْلُوَنَّ أحدُكُمْ بِامْرأةٍ إلاًَّ مَعَ ذِي مَحْرَمٍ) کهس ژ ھهوه ب تنێ نهمینیته دگهل چو ژنان ژبلی کو مهحرهمهک دگهل بیت، و بستهیی و نێزیکبوونا وان بۆ زهلامی مافی نادهته وان ئهو ب تنێ بگهھنه ئێک، و ئنیهتا وان بهرهڤانیێ بۆ ناکهت و بۆ وان دورست ناکهت؛ چونکی ھێزا دلێ وان زالتره ژ ھهر مهخسهد و مهبهست و ئنیهتهکا ھهبیت، دڤهگێرا بوخاری و موسلمیدا پێغهمبهر سلاڤێت خودێ ل سهربن دبێژیت: (إيَّاكُمْ وَالدُّخُولَ عَلَى النِّسَاءِ، فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الأنْصَارِ أفَرأيْتَ الْحمْوَ؟ قالَ: الْحمْوُ المَوْتُ) خۆ بپارێزن ژ چۆنا دهف ژنێت بیانی (ژنا بیانی: ژنا بۆ مرۆڤی نهحهرام، حهرامییهکا ھهر و ھهر، ب ڤی رهنگی کچ خال و کچ مام و کچ مهت و کچ خالهت و ژنبرا بیانی حسێبن) زهلامهکێ ژ خهلکێ مهدینێ گۆت: تو چ دبێژی بۆ مرۆڤێت زهلامێ ژنێ؟ گۆت: مرۆڤێت زهلامێ ژنێ ترس پتر یا ژ وان. (یان چۆنا وان وهکی مرنێیه د کرێتی و خرابیێدا).
دهھ: ههكه ژنێ ل دویف بوچونا دورستتر ریك دا دایبابێت خۆ و برا و مهحرهمێت خۆ بێنه مالا وێ نابیت ئهو تایبهتمهندی یێت زهلامی ب دهست وانڤه بهردهت وهكی ژورا وی یا نڤستنێ جلكێت وی تشتێت وی یێت تایبهت بێ دهستویریا زهلامی.