گۆمانبازیا هه‌شتێ: دبێژن گه‌له‌ك دره‌نگ حه‌دیس هاته نڤێسین، و دا گۆمانه‌كا زێده چێكه‌ن نڤێسینا حه‌دیسێ دزڤریننه چه‌رخێ سێیێ، و دبێژن هه‌كه یا پێدڤیبا و ژێده‌رێ دویێ هاتبا هه‌ژمارتن، هنده گیرۆ نه‌‌دبوو و خۆ هه‌كه ژێده‌ر ژی بیت، دره‌نگ نڤێسینا حه‌دیسێ، باوه‌ریێ ناهێلیت و كێم دكه‌ت.
به‌رسڤدان:
ئه‌ڤ ئاخفتنه یا پری خه‌له‌تی و شاشیه، جاره‌كێ گۆتن حه‌دیس د بنیرا نه‌هاتیه نڤێسین هه‌تا بۆ ده‌مه‌كێ پاشكه‌فتی و گیرۆبوویی نه‌بیت، گۆتنه‌كا بێ بنیاته، و نه‌دورسته، به‌لكی ل سه‌ر ده‌مێ پێغه‌مبه‌ری ب خۆ (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) و ل سه‌ر فه‌رمانا وی هنده پشكێت حه‌دیسێ هاتنه نڤێسین ژ وان:
ـ به‌لگه‌نامه‌یا مه‌دینێ (دستورێ مه‌دینێ) پشتی پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) و موسلمان مشه‌ختبووینه مه‌دینه‌یێ، و ب مه‌ره‌ما رێكخستنا كاروبارێت موسلمانان و خه‌لكێ دی یێت نه‌موسلمان ل مه‌دینێ، و ژ جوهیان و غه‌یری وان، یاسا و دستوره‌ك دانا، و دهێته هه‌ژمارتن كه‌ڤنترین دستورێ مه‌ده‌نی و نڤێسی، و باراپتر ژ ڤی دستوری ئیمام ئه‌حمه‌دی د موسنه‌دا خۆدا ئینایه.
ـ نڤێسینا پێغه‌مبه‌ری یا گرێدایی زه‌كات و سه‌ده‌قه‌یان، ئه‌ڤ نڤێسانه ل ده‌ڤ پێغه‌مبه‌ری بوو (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن)، پاشی ئه‌بو به‌كری (خودێ ژێ رازی بیت) ئه‌و نڤێسان بۆ هنده كاربه‌ده‌ستان فرێكر، و مۆرا پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) ل سه‌ربوو، و ئیمام ئه‌حمه‌د ئه‌ڤ نامه د موسنه‌دا خۆدا ئینایه، و هه‌ر ل سه‌ر ڤێ نامێ موحه‌مه‌دێ كورێ عه‌لییێ كورێ ئه‌بو طالبی، د ڤه‌گێرا بوخاریدا دبێژیت: بابێ من نامه‌ك داف من و ئه‌ز هنارتمه ده‌ڤ عوثمانێ كورێ عه‌فانی و گۆته من بێژێ ئه‌ڤه فه‌رمانا پێغه‌مبه‌رییه (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) ل دۆر زه‌كاتێ.
ـ نامه‌یا پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) بۆ وائلێ كورێ حه‌جه‌ری نڤێسی بۆ خه‌لكێ حه‌زره‌مه‌وتێ شه‌نگستێت ئیسلامێ و فه‌رمانێت زه‌كاتێ و سزایێ زنایێ و عه‌ره‌قێ تێدا نڤێسی بوون، و گه‌له‌ك ژێده‌ر ئیشاره‌تێ دده‌نه ڤێ نامێ ژ وان (الطبقات الكبری 1/247).
ـ نامه‌یا پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) بۆ عه‌مرێ كورێ حه‌زمی حاكمدارێ یه‌مه‌نێ، و ڤێ نامێ فه‌رمانێت ل دۆر میراتی و سونه‌ت و خوینان تێدابوون، و ئه‌بو داود و نه‌سائی و ئبن حه‌بان و به‌یهه‌قی و حاكمی و داره‌قوطنی ڤه‌گێرایه، و ئه‌ڤ نامه دهاته نیاسین به‌رپه‌رێ عه‌مرێ كورێ حه‌زمی.
ـ نامه‌یێت پێغه‌مبه‌ری و مۆركری ب مۆرا وی بۆ سه‌رۆك و مه‌زن و سه‌رۆك عێلێت وی سه‌رده‌می تێدا داخوازا وان دكه‌ت بۆ ئیسلامێ.
ڤێجا چاوا دبێژن حه‌دیس د بنیرا نه‌هاتیه نڤێسن ده‌مه‌كێ دره‌نگ دره‌نگ نه‌بیت پشتی مرنا پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن)، و ژ بلی ڤێ صه‌حابه ژی هه‌بوون به‌رپه‌ر نڤێسی ژ وان:
ـ مالپه‌رێ راست (الصحیفة الصادقة) یا عه‌بدوللاهێ كورێ عه‌مرێ كورێ عاصی و ئه‌ڤ به‌رپه‌ره ب ڤێ رێكێ د كتێبێت حه‌دیسێدا هاته نیاسین ژ عه‌مرێ كورێ شوعه‌یبی ژ بابێ خۆ ژ باپیرێ خۆ و باپیرێ وی صه‌حابیێ قه‌درگرانه عبدوللاهێ كورێ عه‌مری (خودێ ژێ رازی بیت) و ئیمام ئه‌حمد ناڤه‌رۆكا ڤی به‌رپه‌ری د موسنه‌دا خۆدا ئینایه.
ـ مالپه‌رێ جابرێ كورێ عه‌بدوللاهی، و ئبن سه‌عد د طه‌به‌قاتێت خۆدا ئه‌ڤ مالپه‌ره ئینایه ده‌مێ به‌حسێ ژیانا موجاهدی دكه‌ت.
ـ مالپه‌رێ دورست ( الصحیفة الصحیحة) یا تابعی هومامێ كورێ مه‌نبه‌هی، ئه‌وێ گه‌هشتیه صه‌حابیێ قه‌درگران ئه‌بو هوره‌یره، و گه‌له‌ك حه‌دیسێت پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) ژ وی وه‌رگرتین، و ئه‌ڤ حه‌دیسه د مالپه‌ره‌كێدا كۆمكرن و توژه‌رڤان موحه‌ممه‌د حه‌مید الله ب دو وێنه‌یان ده‌ستنڤێس ئه‌و مالپه‌ر ل دیمه‌شقێ و به‌رلینێ دیت، و ئیمام ئه‌حمه‌دی هه‌می د موسنه‌دا خۆدا ئینایه.
ـ نڤێسكارا سه‌عدێ كورێ عوباده‌ی، نڤێسكاره‌ك ل ده‌ڤ وی هاته دیتن (خودێ ژێ رازی بیت)، هنده حه‌دیسێت پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) تێدابوون، و پتر ژ ژێده‌ركى ئاماژه دایه ڤێ نڤێسكارێ، ژ وان ئیمام ئه‌حمه‌د د موسنه‌دیدا و داره‌قوطنی و طه‌به‌رانی.
كورت ئه‌م بێژین حه‌دیس نڤێسان ل سه‌رده‌مێ پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) نه‌بوو و نه‌هاتیه نڤێسن و سه‌رده‌مێ صه‌حابان نه‌هاتیه نڤێسان هه‌تا چه‌رخێ سێیێ، ئاخفتنه‌كا بێ وژدان و بێ به‌خته ژ به‌ر دو ئه‌گه‌ران:
ئێك: ژ یا بۆری بۆ مه دیار بوو حه‌دیس نڤێسین هه‌بوو به‌لێ یا كێم بوو ئه‌و ژی ژبه‌ر:
ـ گۆتنێت پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) د سینگێ موسلماناندا ژ صه‌حابیان د پاراستی بوون، و پێدڤی نه‌دخواست ده‌ست ب بزاڤا نڤێسانێ بكه‌ن.
ـ مه‌زنه تابعيێت گه‌هشتینه صه‌حابیان، ئاگه‌هـ ژ حه‌دیسێت پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) هه‌بوون، و د ناڤبه‌را خۆدا ب زاره‌كى (شه‌فه‌وی) دڤه‌گوهاستن و ئه‌ڤه جهێ نڤێسانێ دگرت.
ـ حه‌دیس یا سپه‌هی بوو و تێكه‌لی چو تشتێت خه‌له‌ت و لا‌واز نه‌ببوو، و ئه‌ڤه هه‌می ئه‌گه‌ربوون بزاڤا نڤێسینا حه‌دیسێ یا گه‌رم نه‌بیت و یا كێم بیت.
دو: و گۆتنا زێده دویر ژ حه‌قیێ ئه‌ڤه‌یه، بێژن: چه‌رخێ سێیێ ده‌ست ب نڤێسینا حه‌دیسان هاتیه كرن، به‌لكی ب ره‌نگه‌كێ فه‌رمی و ره‌سمی و ب فه‌رمان بالاترین ده‌ستهه‌لاتدار چه‌رخێ ئێكێ یێ ئیسلامێ و ب رێك و پێك حه‌دیس هاته نڤێسن، دویماهیكا چه‌رخێ ئیكێ سالا (99) مشه‌ختی، ب فه‌رمانا خه‌لیفێ موسلمانان، عومه‌رێ كورێ عه‌بدولعه‌زیزی (خودێ ژێ رازی بیت)، و بوخاری ناما وی بۆ ئه‌بو به‌كرێ كورێ حه‌زمی د ڤی بواریدا ئینایه (انْظُرْ ما كان من حديث رسول اللَّهِ فَاكْتُبْهُ فَإِنِّي خِفْتُ دُرُوسَ الْعِلْمِ وَذَهَابَ الْعُلَمَاءِ ولا تَقْبَلْ إلا حَدِيثَ النبي وَلْتُفْشُوا الْعِلْمَ وَلْتَجْلِسُوا حتى يُعَلَّمَ من لَا يَعْلَمُ فإن الْعِلْمَ لَا يَهْلِكُ حتى يَكُونَ سِرًّا) پشتی ڤێ نامێ و ب ره‌نگه‌كێ فه‌رمی و هه‌ر د چه‌رخێ ئێكێدا و ب ره‌نگه‌كێ چالاك و گه‌رم و گور بزاڤا نڤێسینا حه‌دیسێ كه‌فته بواری.
و د ڤی چه‌رخیدا بزاڤا كۆمكرنا حه‌دیسێ چالاك بوو، و زه‌حمه‌تخوازی (تشدد) د وه‌رگرتنا حه‌دیسێدا هاته‌كرن، كو ئه‌ڤ زه‌حمه‌تخوازیه فێقیه‌ك بوو ژ خه‌لیفه‌یێت راشد ب میراتی هاتبوو وه‌رگرتن، و د گه‌ل نڤێسانا حه‌دیسان ئاخفتنێت صه‌حابیان و مه‌زنه تابعیان ژی هاتنه نڤێسین، و چه‌رخێ سێیێ هنده ڤه‌كۆلینێت دی یێت تایبه‌ت كه‌فتنه د گه‌ل بزاڤا نڤێسینا حه‌دیسێ، و حه‌دیس ب ره‌نگه‌كێ نوی و تایبه‌ت هاته نڤێسن، ل دویڤ بابه‌تان، و ل دویڤ فه‌رمانان، و بزاڤا دویڤچۆن و هه‌لسه‌نگاندنێ، و هویركارخوازیێ، به‌رفره‌هبوو، و بزاڤا ره‌خنه‌گرتنا رێك و مه‌تنان ژی به‌رفره‌هبوو، و جه‌رح و ته‌عدیل كه‌فتنه كاری، و حه‌دیسا كه‌سێ نه‌دهاته وه‌رگرتن، هه‌كه نه‌كه‌فتبا به‌ر مه‌رجێت وه‌رگرتنا حه‌دیسێ، و نشته‌رگه‌ریا جه‌رح و ته‌عدیلێ، ئه‌ڤه هه‌می بۆ هندێ حه‌دیس ب ره‌نگه‌كێ سپه‌هی و پاك و پاقژ بگه‌هیته مه، و ئه‌ڤ زه‌حمه‌تكێشانه به‌رده‌وام بوو، هه‌تا چه‌رخێ چوارێ، و ژ چوارێ هه‌تا حه‌فتێ كارێ حه‌دیسێ گه‌هشتیه گولپیچكێ، و ئه‌م ژ حه‌دیسا پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن)، پشت راست بووین، و هه‌رچه‌نده نڤێسینا حه‌دیسێ دره‌نگ ده‌ست پێ نه‌كر هه‌روه‌كی دژمنێت حه‌دیسێ ڤێ دبێژن، به‌لێ هه‌كه وه‌كی وان ژی بیت، باوه‌ریا مه ب حه‌دیسێ هندی مویه‌كێ ژی ژ جهـ ناچیت و نالڤلڤیت؛ چونكی زانایان رێكه‌ك گرته به‌ر د دیرۆكا مرۆڤایه‌تيێدا كه‌سێ ئه‌و رێك نه‌دایه به‌ر، و پشت پێ نه‌به‌ستیه، بۆ به‌لگه‌نامه‌كرن و نڤێسینا گۆتنێت پێغه‌مبه‌ران و دیرۆكێ.
ئه‌و ژی پشت به‌ستنه ب (سه‌نه‌دێیه) رێك وه‌رگرتن و زنجیرا ڤه‌گێران، زانایان ئه‌ڤ مه‌رجه دانا، حه‌دیس بێ سه‌نه‌د د بنیرا نه‌هێته وه‌رگرتن، و پێنج مه‌رجێت زێده ب زه‌حمه‌ت و ئاسێ و گران، بۆ سه‌نه‌دێ دانان، هه‌تا ئه‌و حه‌دیسێ وه‌رگرن، ژ ڤان پێنج مه‌رجان ئێك تێدا نه‌بیت، بلا هه‌رچارێت دی ب ئاشكرایى تێدا بن ناهێته وه‌رگرتن، ئه‌ڤ (سه‌نه‌ده، زنجیرا ڤه‌گێرانێ، رێك وه‌رگرتنه) زانا هند گرنگیدان دایێ و ژ دینی ددانا و نابیت سستی تێدا بێته‌كرن و د صه‌حیحا موسلمیدا ژ عه‌بدوللاهێ كورێ موباره‌كى هاتیه: (الإسْنَادُ من الدِّينِ وَلَوْلا الإسْنَادُ لَقَالَ من شَاءَ ما شَاءَ) و ئه‌ڤ سه‌نه‌ده تایبه‌ته ب موسلمانانڤه و داهێنانا زانایێت حه‌دیسێیه و رۆژهه‌لاتناس ژی ڤێ دانپێدانێ دكه‌ن كو ئه‌ڤه تایبه‌تمه‌ندیه‌كا موسلمانانه ڤێجا چاوا دێ باوه‌ریا مه ب حه‌دیسا كێم بیت و لڤلڤیت و ئه‌ز بزانم هه‌ر زوی یێ هاتیه نڤێسن و ب ڤێ رێكێ یێ هاتیه نڤێسن و پشكه‌كه ژ وێ كتێبا خودایێ مه‌زن د ده‌رحه‌قیدا گۆتی : (إنا نحن نزلنا الذكر وإنا له لحافظون) مه قورئانا ئینایه خوارێ و ئه‌م دێ پارێزین و كا چاوا پاراستنا قورئانێ یا بێ گۆمانه هۆسا پاراستنا حه‌دیسێ ژی یا بێ گۆمانه چونكی تمامكه‌ر و رۆنكه‌ره بۆ قورئانێ.
