گۆمانبازیا بیستێ: حه‌دیسزانا دویڤچۆن و ره‌خنه و شه‌نگستێت جه‌رح و ته‌عدیلێ به‌س ل دۆر سه‌نه‌دێ (زنجیرا ڤه‌گێرڤانان یان رێكا هاتنا حه‌دیسێ) ئیناینه و كرینه و هند خه‌م ژ بابه‌تێ حه‌دیسێ كو دبێژنێ (مه‌تن) نه‌خواریه ژ به‌ر هندێ مه گه‌له‌ك باوه‌رى ب مه‌تنا نینه؛ چونكی ئه‌و گه‌له‌ك ل ده‌ڤ د فه‌ر نه‌بوون و هند خه‌م ژێ نه‌دخوار.
به‌رسڤدان:
ئێك: هه‌لبه‌ت ئه‌و باش دزانن، ره‌نج و زه‌حمه‌تا زانایان ده‌رباره‌ی سه‌نه‌دا حه‌دیسێدا بری، و كا چاوا خه‌م و دویڤچۆن و ره‌خنا هه‌ژی و هویركار دایێ، هه‌لبه‌ت ل دویڤ پیڤه‌ر و بنه‌ما و بنه‌تار و شه‌نگستێت جه‌رح و ته‌عدیلێدا هاتین، ب ره‌نگه‌كێ وه‌سا هه‌روه‌كی ئه‌و ڤه‌گێرڤانان دبینن و بۆ وان د رۆنن، و د ئه‌نجامدا كا دێ ژ كێ هێته وه‌رگرتن و ژ كێ ناهێته وه‌رگرتن، و كا كی یێ ب هێزه و كی یێ لا‌وازه، و كی ژ وانن یێت ژ ده‌ڤ خۆ ددانن و چێ دكه‌ن، به‌لكی هه‌تا ئه‌وێت ژێ دهێنه وه‌رگرتن یێت كرینه ته‌خ ته‌خ و هه‌می د ئێك خانه و ته‌خدا نینن، و ئیدیه‌م و زاراڤێت تایبه‌ت وان بۆ ڤێ یێت هه‌ین وه‌كێ: (ثقة ثقة ، كثقة ثبت أو ثقة حجة أو ثقة حافظ ، أوثق الناس وأثبت الناس ، أو إليه المنتهى في التثبت لا أحد أثبت منه ، أو ومن مثل فلان ، أو وفلان لا يسأل عنه) و ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا ئێكێ دهێنه گۆتن دویڤرا: (ثقة ، أو متقن ، أو ثبت ، أو حجة ، أو عدل حافظ ، أو عدل ضابط) و ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا دویێ دهێنه گۆتن دویڤرا: (صدوق ، أو محله الصدق ، أو لا بأس به أو مأمون ، أو خيار ، أو ليس به بأس) و ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا سێیێ دهێنه گۆتن دویڤرا: (يكتب حديثه وينظر فيه ، او محله الصدق ، إلى الصدق ما هو ، شيخ وسط ، مكرر ، جيد الحديث ، حسن الحديث او صدوق سيء الحفظ ، صدوق يهم ، صدوق له أوهام ، صدوق يخطئ ، صدوق تغير بآخرة) و ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا چارێ دهێنه گۆتن دویڤرا:( صالح الحديث أو يكتب حديثه للاعتبار أو صدوق إن شاء الله ، أرجو أن لا بأس به ، صويلح ، مقبول) و دیسا یێت لا‌واز ژی د ئێك خانه‌دا نادانن و كرینه ته‌خ ته‌خ و دیسا بۆ ڤی ژی ئیدیه‌م و زاراڤێت خۆ یێت هه‌ین وه‌كێ: (لين الحديث أو فيه لين ، فيه مقال ، ضعف ، تعرف وتنكر ، وليس بذاك ، ليس بالمتين ، ليس بحجة ليس بعمدة ، ليس بمرضي للضعف ما هو ، فيه خلف ، تكلموا فيه ، مطعون فيه ، سيء الحفظ، ليس بقوي يكتب) ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا ئێكێ دهێن ئه‌وێت نێزیكی باوه‌رپێكریا به‌لێ د لا‌وازن دویڤرا: (ضعيف الحديث فدون ، ليس بقوي ، ولا يطرح بل يعتبر به) ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا دویێ ژ لاوازیێ دهێن و دویڤرا: ( ضعيف فقط ، منكر الحديث ، حديثه منكر ، واه ضعفوه ، متروك الحديث أو واهيه أو كذاب فهو ساقط لا يكتب حديثه ) ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته خا سێیێ ژ لاوازیێ دهێن و دویڤرا: (رد حديثه ، ردوا حديثه ، مردود الحديث ، ضعيف جدا ، واه بمرة ، طرحوا حديثه ، مطرح ، مطرح الحديث ، ارم به ، ليس بشيء ، لا يساوي شيئا) ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا چوارێ ژ لاوازیێ دهێن و دویڤرا: (متروك الحديث ، متروك ، تركوه ، ذاهب ، ذاهب الحديث ، ساقط ، هالك ، فيه نظر ، سكتوا عنه ، لا يعتبر به ، لا يعتبر بحديثه ، ليس بالثقة ، ليس بثقة ، غير ثقة ولا مأمون ، متهم بالكذب أو بالوضع) ئه‌ڤ زاراڤه بۆ یێت ته‌خا پێنجێیه ژ لاوازیێ دهێن و دويڤرا: (كذاب ، يكذب ، دجال ، وضاع ، يضع ، وضع حديثا).
دو: حه‌دیس وه‌رنه‌گران زانی ب رێكا سه‌نه‌دێ نه‌شێن بگه‌هنه ئارمانجێت خۆ و دربێ خۆ دانن، و شوینا ئه‌ڤ ره‌نج و زه‌حمه‌ته ژ زانیان به‌رچاڤ بێته وه‌رگرتن و جهێ رویمه‌ت و رێزداری و سوپاسداریێ بیت و خه‌مخوارنا وان ب حه‌دیسێ بری په‌سه‌ند بكه‌ن، و د ئه‌نجامدا باوه‌ریێ ب حه‌دیسێ بینن كو ژێده‌رێ دویێیه و وه‌رگرن، و كار پێ بكه‌ن و ده‌ست ژ بێ باوریا خۆ به‌رده‌ن، ئه‌ڤه بۆ خۆ ده‌رفه‌ت زانی، و كێماسی دانا، دا تێدا بگه‌هنه باتلێ وان دڤێت و دخوازن، ئه‌و ژی ئه‌ڤه‌یه: دڤێن ب ڤێ گۆمانێ بێژن خۆ هه‌كه حه‌دیس سه‌نه‌دێ وێ یێ دورست ژی بیت، و ئاخفتن ل سه‌ر نه‌بیت، نابیت ئه‌م مه‌تنێ حه‌دیسێ وه‌رگرین، و پێدڤیه موخل و بێژینگ كه‌ین، و دڤێت بكه‌ڤیته به‌ر كه‌ته‌ر و چه‌رخ و ماكینێت وان و ل دویڤ عه‌قل و پیڤه‌رێت وان داناین، ب هێجه‌تا هندێ حه‌دیس دو پشكه (سه‌نه‌د و مه‌تن) و زانایان خه‌م و ره‌خنا هه‌ژی یا دایه سه‌نه‌دێ، به‌روڤاژیا مه‌تنێ، ره‌خنا هه‌ژی نه‌دایێ، دڤێن ب ڤێ بگه‌هنه هندێ ب كه‌یفا خۆ تانا ل مه‌تنێت حه‌دیسان بده‌ن، چ په‌سندكرن بن یان گۆتن بن یان كریار.
سێ: راسته خه‌م پتر ب سه‌نه‌دێ هاتیه خوارن، و زه‌حمه‌تا زانایان پتر بۆ دويڤچۆنا سه‌نه‌دێ یێ چۆی، به‌لێ پێدڤیاتیێ ئه‌ڤه دخواست؛ چونكی هژمارا ڤه‌گێرڤانان زێده گه‌له‌كه، و نێزیكه نه‌هێنه هه‌ژمارتن، و دبیت ئێك ڤه‌گێر و حه‌دیس هه‌شت نه‌ھ ڤه‌گێرڤان د سه‌نه‌دا وێدا هه‌بن، و ئه‌ڤه پێدڤی دكه‌ت دویڤچۆنا هه‌ر هه‌شت نه‌هه‌كان بێته‌كرن، و هويرده‌كاریێت ژیانا وان بێنه زانین، دا بزانین دویماهیكێ ئه‌و ڤه‌گێرڤان ئه‌ون یێت باوه‌رپێكری، یان یێت لا‌وازن، یان ئه‌ون یێت لێ بێته زڤراندن، و چو ژێ نه‌هێته وه‌رگرتن؛ و ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ پتر زه‌حمه‌ت ب سه‌نه‌دێڤه دبرن.
چوار : زانینا زانیاریێت درێژ و هویرده‌كار ل دور هه‌ر ڤه‌گێرڤانه‌كێ زێده پێدڤییه دا بگه‌هیننه حوكمێ دورست ل سه‌ر مه‌تنێ كا (صه‌حیحه یان یا حه‌سه‌نه یان یا لا‌وازه یان یا چێكریه) و راستی راستی ره‌خنه و نه‌شته‌رگه‌ریا سه‌نه‌دێ ب ڤى ره‌نگی، گرینگیدان و خه‌مخۆارن و خزمه‌تكرنا مه‌تنێیه، و هه‌كه ژ به‌ر مه‌تنێ نه‌با ره‌خنا ڤى ره‌نگی بۆ سه‌نه‌دێ نه‌دبوو و هه‌ر دو پێكڤه د گرێداینه، ب ره‌نگه‌كێ دی خه‌مخوارنا زێده ب سه‌نه‌دێ خه‌مخوارنه ب مه‌تنێ و ئه‌ڤه‌یه ئارمانجا سه‌ره‌كی.
پێنج: د گه‌ل ڤێ ژی ئاخفتنا وان نه‌هویركاره، زانایان خه‌ما هه‌ژی و گرنگیدانا هه‌ژی یا دایه ره‌خنه و ڤه‌كۆلینا مه‌تنێ كا چاوا دایه سه‌نه‌دێ، و ب ره‌نگه‌كێ پێدڤی وهه‌ڤسه‌نگی و شه‌نگستێت (قه‌واعد) گشتگیر (عام) بۆ وه‌رگرتنا مه‌تنێ یێت داناین، و هه‌می مه‌تنان ناوه‌رگرن خۆ سه‌نه‌د یا دورست ژی بیت، هه‌كه مه‌تن یا جودا بیت ژ شه‌نگستێت مه‌تن وه‌رگرتنێ، به‌رێ خۆ بدێ زانا زانینا گرێدایی دویڤچۆنا حه‌دیسێ چاوا دده‌نه نیاسین دبێژن: (هو دراسة السند والمتن من حیث القبول والرد). علمێ حه‌دیسێ ئه‌وه ڤه‌كۆلینا سه‌نه‌دێ و مه‌تنێیه (نه سه‌نه‌دێ ب تنێ) ژ لایێ وه‌رگرتن و زڤراندنێڤه.
شه‌ش: كا چاوا مه ئه‌گه‌ر (ئه‌سباب) هه‌نه هاتینه ئاشكراكرن، پێ بزانین سه‌نه‌د كا یا دورسته یان نه، هۆسا مه ئه‌گه‌ر یێت هه‌ین پێ بزانین كا مه‌تن یا دورسته یان نه، بێی به‌رێ خۆ بده‌ینه دورستی و نه‌دورستیا سه‌نه‌دێ، ژ وا ئه‌گه‌ران:
1ـ مه‌تنێ شاز ناهێته وه‌رگرتن، بلا سه‌نه‌د یێ دورست بیت ژی، و شذوذ ئه‌ڤه‌یه یێ باوه‌رپێكری ڤه‌گێره‌كێ ڤه‌گێریت تێدا جوداببیت ژ ئێكێ ژ وی باوه‌رپێكریتر، وه‌كی حه‌دیسا عبدولواحدێ كورێ زیادی ژ ئه‌عمه‌شی ئه‌و ژ ئه‌بو هوره‌یره ڤه‌دگێریت: (إذا صلى أحدكم ركعتي الفجر فليضطجع عن يمينه) به‌یهه‌قی دبێژیت: زیادی جوداهی یا كری د گه‌ل گه‌له‌كێت دی یێت پتر باوه‌رپێكری ب ڤێ بێژه‌یێ: (إن النبي صلى الله عليه وسلم كان يضطجع عن يمينه بعد ركعتي الفجر) و هۆسا حه‌دیسا ئێكێ هه‌ر چه‌نده چو تۆز ل سه‌ر سه‌نه‌دا وێ نینه، به‌لێ ناهێته وه‌رگرتن؛ چونكى مه‌تنێ وێ یێ جودایه ژ ڤه‌گێرڤانێت باوه‌رپێكریتر، و حه‌دسیا دورست پێغه‌مبه‌ر (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) پشتی سونه‌تا سپێدێ خۆ درێژدكره سه‌ر ته‌نشتا خۆ یا راستێ، و فه‌رمان ب هندێ نه‌كریه هه‌روه‌كى د حه‌دیسا عه‌بدولواحدیدا هاتی.
2 ـ حه‌دیسا مه‌علول ناهێته وه‌رگرتن و ئه‌و ژی ئه‌ڤه‌یه حه‌دیس سه‌رڤه ژ كێماسیان یا ساخله‌م بیت، به‌لێ شاره‌زایێ حه‌دیسێ كێماسیه‌كێ تێدا ببینیت د گه‌ل كو سه‌رڤه یا بێ كێماسیه، وه‌كی حه‌دیسا هنده ڤه‌گێرڤانان ژ ئه‌نه‌سی ڤه‌گێرایی دبێژن: پێغه‌مبه‌ری و ئه‌بو به‌كری و عومه‌ری (بسم الله)ی نه‌دگۆت: دبێژن (لا يذكرون بسم الله الرحمن الرحيم في أول قراءة ولا في آخرها) ئه‌ڤ ڤه‌گێره وه‌سا دیاردكه‌ت ده‌مێ نڤێژ دكرن ده‌ست ب فاتحێ دكرن و (بسم الله)ی نه‌دهاته خواندن و ئه‌ڤه نه یا دورسته، یا دورست ئه‌وه: هه‌روه‌كی د بوخاری و موسلميدا هاتی: (كانوا يفتتحون بالحمد لله رب العالمين) ئه‌ڤ ڤه‌گێره هنده‌ك تێگه‌هشتن رامان ئه‌وه (بسم الله)ی ناهێته خواندن، و مه‌به‌ستا ئه‌نه‌سی ئه‌و نینه، به‌لكی مه‌به‌ستا وی ئه‌وه ده‌ستپێكێ سۆره‌تا فاتيحه دخواندن به‌ری هه‌ر سۆره‌ته‌كا دی و (بسم الله)ی ب ده‌نگ نزمی دخواندن.
3 ـ حه‌دیسا موضطه‌رب ژی ناهێته وه‌رگرتن و ئه‌و ئه‌وه ب چه‌ند ره‌نگه‌كا بهێت، و تو نه‌شێی ئێكی ب سه‌ربێخی؛ چونكی هه‌می هه‌ڤهێزن، وه‌كی سه‌رهاتیا وێ ژنێ یا خۆ به‌خشاندیه پێغه‌مبه‌ری (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن)، و پێغه‌مبه‌ری پشتى به‌رێ خۆ دایێ و چو بۆچۆن تێدا دیار‌نه‌كرین، و صه‌حابه‌كێ وی گۆتیێ هه‌كه ته هه‌وجه‌یی پێ نه‌بیت، ل من ماره‌بكه، ئها ل ڤێرێ ڤه‌گێر ب چه‌ند بێژه‌یه‌كان يا هاتی، وه‌كی: (زوجتكها بما معك من القرآن) و هنده‌كان ئینایه: (زوجناكها و ملكتكها و املكناكها) و ئه‌ڤ هه‌ردو په‌یڤێت دویماهیێ حه‌دیسزان دبێژن ئیضطرابه و ناهێنه وه‌رگرتن.
4 ـ حه‌دیسا مودره‌ج ژی ناهێته وه‌رگرتن و ئه‌و ژی ئه‌وه یا ئاخفتنا ڤه‌گێرڤانه‌كى د گه‌ل تێكه‌ل بووی، چ ل سه‌رێ وێ بیت، یان نیڤا وێ، یان دویماهیكا وێ، وه‌كی پێغه‌مبه‌ر (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) دبێژیت: (إن أمتي يدعون يوم القيامة غرّاً محجّلين من آثار الوضوء) ئوممه‌تا من دێ سه‌روچاڤ و ده‌ست و پێ برسقی ژ شوینوارێت ده‌ستنڤێژێ هێنه گازیكرن، و ئه‌ڤ حه‌دیسه د هنده ڤه‌گێراندا هاتیه (فمن استطاع منكم أن يطيل غرّته فليفعل) به‌لێ ئه‌و نه‌حه‌دیسه و ئاخفتنا ئه‌بو هوره‌يره‌یه پشتی حه‌دیس ڤه‌گێرای ئه‌ڤ گۆتنه گۆت، هنده ڤه‌گێرڤانان هزركر حه‌دیسه و د گه‌ل حه‌دیسێ ئینا. هه‌روه‌كی خه‌طیبێ به‌غدادی ڤێ دبێژیت.
5 ـ حه‌دیسا مه‌قلوب ئه‌وه یا گوهراندن و پێش و پاشكه‌فتن كه‌فتیه تێدا وه‌كی حه‌دیسا ئه‌بو هوره‌يره ئه‌وا ل سه‌ر چۆنا سوجدێ ژ ركوعێ دبێژیت: (وليضع يديه قبل ركبتيه) بلا ده‌ستێت خۆ به‌ری چوكێت خۆ بدانیت، به‌لێ ئبن قه‌یم (خودێ ژێ رازی بیت) دبێژیت: ئه‌ڤێ قه‌لب و لێكگوهراندنا كه‌تیێ یا دورست ئه‌ڤه‌یه: (وليضع ركبتيه قبل يديه) بلا چۆكێت خۆ به‌ری ده‌ستێت خۆ دانیت.
و كورت و مفادار چو بنیات بۆ هندێ نینه موسلمانان و زانایێت حه‌دیسێ خه‌م ژ سه‌نه‌دێ تنێ خواربیت، و دویڤچۆن بۆ كربیت، و خه‌م ژ مه‌تنێ نه‌خواربیت، كا چاوا خه‌م ژ سه‌نه‌دێ خواریه، هۆسا خه‌ما ژ مه‌تنێ ژی خواری، و هه‌كه گرنگیه‌كا زێده دابیته سه‌نه‌دێ، ئه‌و ژی هه‌ر ل سه‌ر خاترا مه‌تنێیه و بۆ مه‌تنێیه.
